Nieuwe zoekopdracht

Zwangerschapsgerelateerde bekkenpijn [richtlijn]

Inleiding

Het therapeutisch proces omvat de behandeling, de evaluatie en de afsluiting van de behandeling.

Evidentie van de behandeling

De aanbevelingen in het therapeutische proces zijn primair gebaseerd op de beschikbare wetenschappelijke evidentie en bij het ontbreken daarvan op consensus. Ter onderbouwing van de richtlijn werd systematisch gezocht naar publicaties over de effectiviteit van fysiotherapie bij ZGBP. Er is nog maar een beperkt aantal studies over de behandeling van ZGBP beschikbaar. Een systematische zoekactie leverde uiteindelijk tien7,8,46,90-100 gerandomiseerde studies op (zie de volgende tabel), vier18,55,101-102 niet-gerandomiseerde studies (zie tabel 6) en één103 descriptief review.

Karakteristieken van ingesloten gerandomiseerde klinische trials.

Referentie, studiejaar

Deelnemers

N

Interventies en aantallen gerandomiseerde deelnemers

Uitkomstmaten
Tijdens de zwangerschap
Kihlstrand et al., 199990 met of zonder pijn voor week 19 258
  1. controle (n = 120)
  2. watergymnastiek (n = 124)
  • aantal dagen ziekteverzuim
  • VAS-pijn
Wedenbergetal, 200091 lage rugklachten voor week 32 60
  1. individuele fystiotherapie (n = 30)
  2. acupunctuur (n = 30) 
  • VAS-pijn
  • DRI
Kvorning et al., 200492  ZGBP of lage rugklachten week 24 tot 37 72
  1. controle (n = 35)
  2. acupunctuur (n = 37) 
  • VAS-pijn 
Elden et al., 2005, 200893,94  ZGBP week 12 tot 31 386
  1. standaardbehandeling (n = 130) (informatie en advies door ervaren fysiotherapeut, bekkenband en oefenprogramma thuis)
  2. standaardbehandeling + acupunctuur (n = 125)
  3. standaardbehandeling + stabiliserende oefeningen (n = 131) 
  • VAS-pijn
  • onafhankelijk onderzoeker stelde herstel van symptomen vast 
Nillson-Wikmar et al., 200595  ZGBP tot week 35 118

standaard: informatie en bekkenband (n = 40)

  1. thuis oefenen (n = 41), toevoeging van stabilisatieoefeningen thuis
  2. oefengroep (n = 37); toevoeging van een actief oefenprogramma gericht op kracht en stabilisatie 
  •  VAS-pijn
  • Disability Rating Index (DRI)
  • pijntekening
Granath et al., 200696  zwangere vrouwen 390
  1. wateraerobics
  2. oefenprogramma op het droge 
  • ziekteverzuim
  • ZGBP 
Haugland et al., 200697  ZGBP van week 18 tot 32 569
  1. voorlichtingsprogramma in combinatie met oefeningen, pijnmanagement en bekkenband (n = 275)
  2. geen behandeling (n = 285) 
  • VAS-intensiteit van pijn 
Na de bevalling
Mens et al., 200098 persisterende ZGBP week 6a tot 6 maanden na de bevalling 44

30-minuten videotape met informatie, ergonomische adviezen en het gebruik van een bekkenband voor alle groepen

  1. controle: geen oefeningen (n = 16)
  2. controle: placebo oefeningen thuis (n = 14)
  3. training thuis van de schuine buikspieren (n = 16)
  • VAS-pijn
  • globale indruk van verbetering (driepunts Likertschaal)
  • nucleus hernia pulposi
  • PPPP-test
Stuge et al., 200499, 2004100 ZGBP binnen 3 weken na de bevalling 81
  1. controle; fysiotherapie zonder stabiliserende oefeningen (n = 39)
  2. fysiotherapie plus focus op stabiliserende oefeningen (n = 39)
  • VAS-pijn
  • Oswestry LBP Disability Questionnare
  • SF-36 
Bastiaenen et al., 20047, 20068, 200846  ZGBP 3 weken na de bevalling 126
  1. voorlichtingsprogramma in combinatie met oefeningen, pijnmanagement en bekkenband (n = 275)
  2. geen behandeling (n = 285)
  • RDQ
  • MC
  • Global percieved effect
  • TSK
  • VAS-pijn
  • SF-36
  • IPA 
Referentie, studiejaar Resulaten en follow-up conclusie Kwaliteitsscore
Tijdens de zwangerschap
Kihlstrand et al., 199990
  • geen significant verschil in incidentie of intensiteit van pijn tijdens zwangerschap
  • significant minder pijn in groep 2 in de eerste postpartum week (p = 0,0034)
  • significant minder ziekteverzuim na week 33 in groep 2 in vergelijking met groep 1 (p = 0,031)
  • significant minder pijn in groep 2 vergeleken met groep 1 (p = 0,02; p < 0,01)
  • watergymnastiek reduceert de intensiteit van rugpijn en vermindert ziekteverzuim tijdens de zwangerschap

A2
Wedenberg et al., 200091
  • significant betere functionele status in groep 1 versus groep 2
  • geen sgnificante verschillen in incidentie of intensiteit van de pijn gedurende de zwangerschap
  • acupunctuur verlicht de pijn meer en doet de beperkingen meer afnemen dan fysiotherapie tijdens de zwangerschap

B
Kvorning et al., 200492

significantie verschillen:

  • in (VAS) pijn (60% vs. 16% bij controles;
  • p ,01) en minder gehinderd dan in het begin door pijn tijdens activiteit
  • acupunctuur verlicht pijn
  • geen belangrijke bijwerkingen tijdens de zwangerschap

B
Elden et al., 2005, 200893,94

significante verschillen in: 

  • pijnafname 's ochtends (p = 0,0312) en 's avonds (p = 0,0245) tussen groep 1 en 3, in het voordeel van 3;
  • pijnafname 's ochtends (p = 0,001) en 's avonds (p = 0,001) tussen groep 1 en 2, in het voordeel van 2;
  • pijnafname 's avonds (p = 0,013) tussen groep 2 en 3, in voordeel van 3
  • acupunctuur voldoet beter dan stabiliserende oefeningen
  • op de lange termijn herstellen beide groepen goed en is er geen verschil meer tussen beide groepen

A2
Nillson-Wikmar et al., 200595
  • follow-up, bij 3 mnd., 6 mnd., 12 mnd. na de bevalling
  • geen significante verschillen tussen de 3 groepen tijdens follow-up ten aanzien van pijn en activiteiten; alle groepen lieten een duidelijke verbetering zien
  • alle groepen verbeterden
  • geen van de interventies deed het beter dan de andere

B
Granath et al., 200696
  • significant verschil ten aanzien van pijn (p = 0,03 en ziekteverzuim (p = 0,04) ten voordele van de wateraerobics
  • wateraerobics tijdens de zwangerschap kan worden aanbevolen
  • standaard oefenprogramma: betekenis onduidelijk

A2
Haugland et al., 200697
  • lost to follow-up n = 261 (111 uit de interventiegroep en 150 uit de controlegroep)
  • grote afname van pijn in beide groepen, maar geen significante verschillen tussen beide groepen
  • bekkenpijn herstelde goed in beide groepen;
  • er waren geen statistisch significante verschillen in herstel tussen beide groepen

B

Na de bevalling
Mens et al., 200098

geen significante verschillen in gemiddelde verandering:

  • in pijn (VAS-100)
  • in globale verbetering
  • training van de schuine buikspieren, zonder individuele coaching, heeft geen aanvullende waarde boven instructies en gebruik van een bekkenband zonder oefeningen

B
Stuge et al., 200499, 2004100 

significante verschillen tussen groepen in het voordeel van II in:

  • pijnintensiteit
  • beperkingen in activiteiten
  • kwaliteit van leven
  • een individuele aanpak met specifieke stabiliserende oefeningen lijkt effectiever dan fysiotherapie zonder deze oefeningen

A2
Bastiaenen et al., 20047, 20068, 200846 
  • significante verschil op korte termijn tussen groepen in het voordeel van groep 2 in RDQ
  • subgroupanalyses met ernstig aangedane vrouwen (RDQ ≥ 13 op baseline) rapporteerden dat deze groep vrouwen het meest profiteerden van de biopsychosociale benadering; RDQ (p = 0,003); op lange termijn is er geen verschil tussen het goede herstel van beide groepen
  • resultaten steunen de hypothese
  • belangrijke therapiedoelen zijn de zorgen, angsten en vragen van vrouwen met betrekking tot ZGBP

A2

ZGBP = Zwangerschapsgerelateerde bekkenpijn; PPPP = Posterior Pelvic Pain Provocation test; LBP = low back pain; TSK = Tampa Schaal Kinesiofobie; VAS = visual analogue scale; DRI = Disability Rating Index; SF-36 = Short-Form 36; IPA = Impact on Participation and Autonomy; RDQ = Roland Disability Questionnaire; MC = Main Complaint

 

Karakteristieken van klinisch gecontroleerde studies bij vrouwen tijdens de zwangerschap.

Ref., jaar van studie

Deelnemers

 N

Interventie- en controlegroep

Uitkomsten en follow-up

Mantle et al., 197718

primipara met en zonder pijn voor week 16 van de zwangerschap

 208
  1. controles
  2. twee bijeenkomsten met ergonomische adviezen voor rugklachten
 significante verschillen in rugklachten (p < 0,01)

Ostgaard et al., 1994101

 zwangeren met en zonder pijn voor week 18 van de zwangerschap 407
  1. controles (n = 145)
  2. folder en twee bijeenkomsten met rugschooleducatie met trainingsprogramma (n = 123)
  3. als groep 2, maar op individuele basis en voor langere perioden + oefeningen thuis (n = 139)
 significant betere functionele status in groep 3 vergeleken met groep 1, 8 weken postpartum (p 0,05) significant grotere afname in ziekteverzuim in groep 3 vergeleken met groep 1 (p < 0,05

Dumas et al., 199549,55

 zwangeren met en zonder pijn 65
  1. controles (n = 38)
  2. oefengroepen voor zwangeren (n = 27)

geen significante verschillen in: 

  • pijnprevalentie en
  • functionele status

Noren et al., 1977102

 zwangeren met ZGBP tussen week 11 en 36 van de zwangerschap 135
  1. controles (n = 81)
  2. individuele fysiotherapie (n = 54)
 significant minder ziekteverzuim in groep 2 vergeleken met groep 1 (p < 0,05), geen vergelijking tussen de groepen

 

Er is verder één Cochrane review uit 2007 beschikbaar over RCT’s tijdens de zwangerschap.104 De studies werden beoordeeld aan de hand van de EBRO-criteria. De methodologische kwaliteit van een aantal van deze studies is beperkt (zie tabel 5). De randomisatieprocedure van een aantal studies was niet adequaat.55,101-102 Een van deze studies werd om deze reden dan ook beoordeeld als een klinisch gecontroleerde studie.101 

  • 1. Hendriks HJM, Brandsma JW, Ettekoven H, Wees PH van der, Bekkering GE. Improving the quality of physiotherapy practice. A method of development and implementation of national practice guidelines. Physiother. 2000;86:535-47.

    2. Hendriks H, Ettekoven H, Bekkering GE, Verhoeven A. Implementatie van KNGF-Richtlijnen. FysioPraxis. 2000;2:9-13.

    3. Hendriks HJM, Ettekoven H, Reitsma E, Verhoeven A, Wees PH van der. Methode voor de centrale richtlijnontwikkeling en implementatie. Amersfoort/Utrecht: KNGF/NPi/CBO; 1998.

    4. CBO. Richtlijnontwikkeling binnen het kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, handleiding voor werkgroepleden. Utrecht: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO; 2007.

    5. Bongers PM, Winter CR de, Kompier MA, Hildebrandt VH. Psychosocial factors at work and musculoskeletal disease. Scand J Work, Environ Health. 1993;19:297-312.

    6. Bastiaanssen JM, Bastiaenen CHG, Heuts A, Kroese MEAL, Essed GGM, Brandt PA van den. Etiology and prognosis of pregnancy-related pelvic girdle pain; design of a longitudinal study. BMC Public Health. 2005;5.

    7. Bastiaenen C, Bie RA de, Wolters PMJC, Vlaeyen JWS, Bastiaanssen JM, Klabbers ABA, et al. Treatment of pregnancy-related pelvic girdle and/or low back pain after delivery design of a randomized clinical trial within a comprehensive prognostic cohort study. BMC Public Health. 2004;4.

    8. Bastiaenen CH, Bie RA de, Wolters PMJC, Vlaeyen JWS, Leffers P, Stelma F, Bastiaanssen JM, Essed GGM, van den Brandt PA. Effectiveness of a tailor-made intervention for pregnancy-related pelvic girdle pain after delivery: Short-term results of a randomized clinical trial ISRCTN08477490. BMC Musculoskel Disorder. 2006;7.

    9. Heijmans WFGJ, Hendriks HJM, Esch M van der, Pool-Goudzwaard A, Scholten-Peeters GGM, Tulder MW van, et al. KNGF-richtlijn Lage-rugpijn. Ned Tijdschr Fysiother. Suppl. 2001;111:3-24.

    10. Bekkering GE, Hendriks HJM, Koes BW, Oostendorp RAB, Ostelo RWJG, Thomassen J, et al. KNGF-richtlijn Manuele Therapie bij Lage-rugpijn. Ned Tijdschr Fysiother Suppl. 2003;6:1-40.

    11. Berghmans LCM, Bernards ATM, Bluyssen AMWL, Grupping-Morel MHM, Hendriks HJM, de Jong-van Ierland MJEA, et al. KNGF-richtlijn Stress urine-incontinentie. Ned Tijdschr Fysiother Suppl. 1998;108:1-35.

    12. WHO. International Classification of Functioning Disability and Health. Geneva: World Health Organization; 2001.

    13. Stomp-van den Berg SG, Poppel MN van, Hendriksen IJ, Bruinvels DJ, Uegaki K, de Bruijne MC, et al. Improving return-to-work after childbirth: design of the Mom@Work study, a randomised controlled trial and cohort study. BMC Public Health. 2007;7:43.

    14. Jensen MP, Turner JA, Romano JM. Self-efficacy and outcome expectancies: relationship to chronic pain coping strategies and adjustment. Pain. 1991;44:263-9.

    15. Albert H, Godskesen M, Westergaard J. Prognosis in four syndromes of pregnancy-related pelvic pain. Acta Obstet Gynecol Scand. 2001;80:505-10.

    16. Berg G, Hammar M, Moller Nielsen J, Linden U, Thorblad J. Low back pain during pregnancy. Obstet Gynecol. 1988;71:71-5.

    17. Kristiansson P, Svardsudd K, von Schoultz B. Back pain during pregnancy: a prospective study. Spine. 1996;21:702-9.

    18. Kristiansson P, Svardsudd K. Discriminatory power of tests applied in back pain during pregnancy. Spine. 1996;21:2337-43.

    19. Ostgaard HC, Andersson GB. Postpartum low-back pain. Spine. 1992;17:53-5.

    20. Ostgaard HC, Andersson GB. Previous back pain and risk of developing back pain in a future pregnancy. Spine. 1991;16:432-6.

    21. Ostgaard HC, Andersson GB, Karlsson K. Prevalence of back pain in pregnancy. Spine. 1991;16:549-52.

    22. Larsen E, Wilken-Jensen C, Hansen A, Jensen D, Johansen S, Minck H, et al. Symptom-giving pelvic girdle relaxation in pregnancy I:Prevalence and risk factors. Acta obstetricia et gynecologica scandinavica 1999;78:105-110.

    23. To WW, Wong MW. Factors associated with back pain symptoms in pregnancy and the persistence of pain 2 years after pregnancy. Acta obstetricia et gynecologica Scandinavica 2003;82:1086-91.

    24. Rost CC, Jacqueline J, Kaiser A, Verhagen AP, Koes BW. Prognosis of women with pelvic pain during pregnancy: a long-term follow-up study. Acta obstetricia et gynecologica Scandinavica 2006;85:771-7.

    25. Robinson HS, Eskild A, Heiberg E, Eberhard Gran M. Pelvic girdle pain in pregnancy: the impact on function. Acta obstetricia et gynecologica Scandinavica 2006;85:160-4.

    26. Gutke A, Ostgaard HC, Oberg B. Pelvic girdle pain and lumbar pain in pregnancy: a cohort study of the consequences in terms of health and functioning. Spine. 2006;31:E149-55.

    27. van de Pol G, Brummen HJ van, Bruinse HW, Heintz AP, Vaart CH van der. Pregnancy-related pelvic girdle pain in the Netherlands. Acta Obstet Gynecol Scand. 2007;86:416-22.

    28. Bastiaanssen JM, Bie RA de, Bastiaenen CHG, Essed GGM, Brandt PA van den. A historical perspective on pregnancy-related low back and/or pelvic girdle pain. Eur J Ostet Gynecol Reprod Biol. 2005;120:3-14.

    29. Damen L, Buyruk HM, Guler Uysal F, Lotgering FK, Snijders CJ, Stam HJ. Pelvic pain during pregnancy is associated with asymmetric laxity of thesacroiliac joints. Acta Obstet Gynecol Scand. 2001;80:1019-24.

    30. Nwuga VCB. Pregnancy and back pain among upper class Nigerian women. Aust J Physiother. 1982;28:8-11.

    31. Mantle MJ, Greenwood RM, Currey HL. Backache in pregnancy. Rheumatol Rehabil. 1977;16:95-101.

    32. Bullock JE, Jull GA, Bullock MI. The relationship of low back pain to postural changes during pregnancy. Aus J Physiother. 1987;33:10-17.

    33. Ostergaard M, Bonde B, Thomsen BS. Pelvic insufficiency during pregnancy. Is pelvic girdle relaxation an unambiguous concept? (Summary in English). Ugeskrift For Laeger. 1992;154:3568-72.

    34. Kogstad O, Biornstad N. Bekkenlosning. Patogenese/etiologi/definisjon/ epidemiologi. Tidsskr Nor Laegeforen. 1990;110:2209-11.

    35. Ostgaard HC. Back pain and pregnancy. 1991.

    36. Fast A, Shapiro D, Ducommun EJ, Friedmann LW, Bouklas T, Floman Y. Low-back pain in pregnancy. Spine. 1987;12:368-71.

    37. Orvieto R, Achiron A, Ben Rafael Z, Gelernter I, Achiron R. Low-back pain of pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand. 1994;73:209-14.

    38. van Dongen PW, Boer M de, Lemmens WA, Theron GB. Hypermobility and peripartum pelvic pain syndrome in pregnant South African women. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1999;84:77-82.

    39. MacLennan AH, Nicolson R, Green RC, Bath M. Serum relaxin and pelvic pain of pregnancy. Lancet. 1986;2:243-5.

    40. Endresen EH. Pelvic pain and low back pain in pregnant women – an epidemiological study. Scand J Rheumatol. 1995;24:135-41.

    41. Bastiaenen CH, Bie RA de, Essed GG. Pregnancy-related pelvic girdle pain. Acta Obstet Gynecol Scand. 2007;86:1277-8.

    42. Bastiaenen CH, Bastiaanssen JM, Bie RA de. Re: Gutke A, Ostgaard HC, Oberg B. Pelvic girdle pain and lumbar pain in pregnancy: a cohort study of the consequences in terms of health and functioning. Spine. 2006;31:2406. Hansen A, Jensen D, Wormslev M, Minck H, Johansen S, Larsen E, et al. Symptom-giving pelvic girdle relaxation in pregnancy II:Symptoms and clinical signs. Acta Obstet Gynecol Scand. 1999;78:111-5.

    43. Picavet HS, Schouten JS. Musculoskeletal pain in the Netherlands: prevalences, consequences and risk groups, the DMC(3)-study. Pain. 2003;102:167-78.

    44. Svensson H, Andersson G, Hagstad A, Jansson P. The relationship of lowback pain to pregnancy and gynecologic factors. Spine. 1990;15:371-5.

    45. Hansen A, Jensen DV, Larsen E, Wilken Jensen C, Petersen LK. Relaxin is not related to symptom-giving pelvic girdle relaxation in pregnant women. Acta Obstet Gynecol Scand. 1996;75:245-9.

    46. Bastiaenen CHG, Bie RA de, Vlaeyen JWS, Goossens MEJB, Leffers P, Bastiaanssen JM, Brandt PA van den, Essed GGM. Long-term effectiveness and costs of a brief self-management intervention in women with pregnancy-related low back pain after delivery. BMC Pregnancy and childbirth. 2008;8:19.

    47. -

    48. Saugstad LF. Is persistent pelvic pain and pelvic joint instability associated with early menarche and with oral contraceptives? Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1991;41:203-6.

    49. Mens JM, Vleeming A, Stoeckart R, Stam HJ, Snijders CJ. Understanding peripartum pelvic pain. Implications of a patient survey. Spine. 1996;21:1363-9.

    50. Worku Z. Prevalence of low-back pain in Lesotho mothers. J Manipul Physiol Ther. 2000;23:147-54.

    51. Stapleton DB, MacLennan AH, Kristiansson P. The prevalence of recalled low back pain during and after pregnancy: a South Australian population survey. Aus N Z J Obstet Gynaecol. 2002;42:482-5.

    52. Saugstad LF. Persistent pelvic pain and pelvic joint instability. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1991;41:197-201.

    53. Dumas GA, Reid JG, Wolfe LA, Griffin MP, McGrath MJ. Exercise, posture, and back pain during pregnancy. Part 1. Exercise and posture. Clin Biomech. 1995;10:98-103.

    54. Dumas GA, Reid JG, Wolfe LA, Griffin MP, McGrath MJ. Exercise, posture, and back pain during pregnancy. Part 2. Exercise and back pain. Clin Biomech. 1995;10:104-9.

    55. Deyo RA, Battie M, Beurskens AJ, Bombardier C, Croft P, Koes B, et al. Outcome measures for low back pain research. A proposal for standardized use. Spine. 1998;23:2003-13.

    56. Linton SJ. A review of psychological risk factors in back and neck pain. Spine. 2000;25:1148-

    57. Linton SJ. Early identification and intervention in the prevention of musculoskeletal pain. Am J Ind Med. 2002;41:433-42.

    58. Linton SJ, Boersma K. Early identification of patients at risk of developing a persistent back problem: the predictive validity of the Orebro Musculoskeletal Pain Questionnaire. Clin J Pain. 2003;19:80-6.

    59. Barlow J, Wright C, Sheasby J, Turner A, Hainsworth J. Self-management approaches for people with chronic conditions: a review. Pat Educ Couns. 2002;48:177-87.

    60. Lorig K. Partnerships between expert patients and physicians. Lancet. 2002;359:814-5.

    61. Moore JE, Korff M von, Cherkin D, Saunders K, Lorig K. A randomized trial of a cognitive-behavioral program for enhancing back pain self care in a primary care setting. Pain. 2000;88:145-53.

    62. von Korff M, Balderson BH, Saunders K, Miglioretti DL, Lin EH, Berry S, et al. A trial of an activating intervention for chronic back pain in primary care and physical therapy settings. Pain. 2005;113:323-30.

    63. Bastiaenen C. Diagnostiek bij zwangerschapsgerelateerde bekkenpijn. Stimulus. 2004;4:400-15.64

    64. Deyo RA, Rainville J, Kent DL. What can the history and physical examination tell us about low back pain? JAMA. 1992;268:760-5.

    65. Köke AJA, Heuts PHTG, Vlaeyen JWS, Weber WEJ. Meetinstrumenten Chronische pijn. Deel 1 functionele status. Maastricht, Pijn Kennis Centrum Maastricht; 1999.

    66. Bastiaenen CHG, Brandt PA van den, Heuts PHTG, Essed GGM, de Bie RA. Cluster analysis, a way to describe clinical findings of pregnancy-related low back pain. Eur J Pain. 2006;10:221.

    67. van der Kloot WA, Oostendorp RA, Meij J van der, Heuvel J van den. De Nederlandse versie van ‘McGill pain questionnaire’: een betrouwbare pijnvragenlijst. Ned Tijdschr Geneeskd. 1995;139:669-73.

    68. Melzack R. The McGill Pain Questionnaire: major properties and scoring methods. Pain. 1975;1:277-99.

    69. Roland M, Morris R. A study of the natural history of back pain. Part I: development of a reliable and sensitive measure of disability in lowback pain. Spine. 1983;8:141-4.

    70. Kopec JA, Esdaile JM, Abrahamowicz M, Abenhaim L, Wood Dauphinee S, Lamping DL, et al. The Quebec Back Pain Disability Scale. Measurement properties. Spine. 1995;20:341-52.

    71. Schoppink LE, Tulder MW van, Koes BW, Beurskens SA, Bie RA de. Reliability and validity of the Dutch adaptation of the Quebec Back Pain Disability Scale. Phys Ther. 1996;76:268-75.

    72. Cardol M, Haan RJ de, Bos GA van den, Jong BA de, Groot IJ de. The development of a handicap assessment questionnaire: the Impact on Participation and Autonomy (IPA). Clin Rehab. 1999;13:411-9.

    73. Cardol M, Haan RJ de, Jong BA de, Bos GAM van den, Groot IJM de. Psychometric properties of the impact on participation and autonomy questionnaire. Arch Phys Med Rehabil. 2001;82:210-16.

    74. Vlaeyen JW, Jong J de, Geilen M, Heuts PH, Breukelen G van. Graded exposure in vivo in the treatment of pain-related fear: a replicated single-case experimental design in four patients with chronic low back pain. Beh Res Ther. 2001;39:151-66.

    75. Kugler K, Wijn J, Geilen M, Jong J de, Vlaeyen JWS. The Photograph series Of Daily Activities (PHODA) cd-rom version. Heerlen: Institute for Rehabilitation Research and School for Physiotherapy; 1999.

    76. Vlaeyen JWS, pernot DFM, Kole-Snijders AMJ, Schuerman JA, Eek H van, Groenman NH. Betrouwbaarheid en validiteit van een Nederlandse versie van de Pain Behavior Scale (PBS). Ned Tijdschr Psychol. 1990;45:184- 9.

    77. Sturesson B, Uden G, Uden A. Pain pattern in pregnancy and ‘catching’ of the leg in pregnant women with posterior pelvic pain. Spine. 1997;22:1880-3.

    78. Ostgaard HC, Zetherström G, Roos Hansson E. The Posterior Pelvic Pain Provocation test in pregnant women. Eur Spine J. 1994;3:258-60.

    79. Vleeming A, Vries HJ de, Mens JM, Wingerden JP van. Possible role of the long dorsal sacroiliac ligament in women with peripartum pelvic pain. Acta Obstet Gynecol Scand. 2002;81:430-6.

    80. Albert H, Godskesen M, Westergaard J. Evaluation of clinical tests used in classification procedures in pregnancy-related pelvic joint pain. Eur Spine J. 2000;9:161-6.

    81. Wormslev M, Juul AM, Marques B, Minck H, Bentzen L, Hansen TM. Clinical examination of pelvic insufficiency during pregnancy. An evaluation of the interobserver variation, the relation between clinical signs and pain and the relation between clinical signs and physical disability. Scand J Rheumatol. 1994;23:96-102.

    82. Mens JMA, Stam HJ, Vleeming A, Snijders CJ. Active straight leg raising; a clinical approach to the load transfer function of the pelvic girdle. In: Vleeming A, Mooney V, Snijders CJ, Dorman T, eds. Integrating functions of the lumbar spine and sacroiliac joint. Rotterdam: European Conference Organizers; 1995. p. 207-20.

    83. Mens JM, Vleeming A, Snijders CJ, Ronchetti I, Stam HJ. Reliability andvalidity of hip adduction strength to measure disease severity in posterior pelvic pain since pregnancy. Spine. 2002;27:1674-9.

    84. van der Wurff P, Meyne W, Hagmeijer RH. Clinical tests of the sacroiliac joint. Man Ther. 2000;5:89-96.

    85. van der Wurff P, Hagmeijer RH, Meyne W. Clinical tests of the sacroiliac joint. A systemic methodological review. Part 1: reliability. Man Ther. 2000;5:30-6.

    86. van der Wurff P, Buijs J, Groen GJ. Sacroiliac joint pain: clinical assessment and diagnostic accuracyThesis Utrecht: Universitair Medisch Centrum Utrecht; 2004.

    87. O’Sullivan PB, Beales DJ. Diagnosis and classification of pelvic girdle pain disorders – Part 1: a mechanism based approach within a biopsychosocial framework. Man Ther. 2007;12:86-97.

    88. Mens JM, Vleeming A, Snijders CJ, Koes BW, Stam HJ. Reliability and validity of the active straight leg raise test in posterior pelvic pain since pregnancy. Spine 2001;26:1167-71.

    89. O’Sullivan PB, Beales DJ. Diagnosis and classification of pelvic girdle pain disorders, Part 2: illustration of the utility of a classification system via case studies. Man Ther. 2007;12:e1-12.

    90. Kihlstrand M, Stenman B, Nilsson S, Axelsson O. Water-gymnastics reduced the intensity of back/low back pain in pregnant women. Acta Obstet Gynecol Scand. 1999;78:180-5.

    91. Wedenberg K, Moen B, Norling A. A prospective randomized study comparing acupuncture with physiotherapy for low-back and pelvic pain in pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand. 2000;79:331-5.

    92. Kvorning N, Holmberg C, Grennert L, Aberg A, Akeson J. Acupuncture relieves pelvic and low-back pain in late pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand. 2004;83:246-50.

    93. Elden H, Ladfors L, Olsen MF, Ostgaard HC, Hagberg H. Effects of acupuncture and stabilising exercises as adjunct to standard treatment in pregnant women with pelvic girdle pain: randomised single blind controlled trial. BMJ Clin Res. 005;330:761-65.

    94. Elden H, Hagberg H, Olsen MF, Ladfors L, Ostgaard HC. Regression of pelvic girdle pain after delivery: follow-up of a randomised single blind controlled trial with different treatment modalities. Acta Obstet Gynecol Scand. 2008;87:201-8.

    95. Nilsson Wikmar L, Holm K, Oijerstedt R, Harms Ringdahl K. Effect of three different physical therapy treatments on pain and activity in pregnant women with pelvic girdle pain: a randomized clinical trial with 3, 6, and 12 months follow-up postpartum. Spine. 2005;30:850-6.

    96. Granath AB, Hellgren MS, Gunnarsson RK. Water aerobics reduces sick leave due to low back pain during pregnancy. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs. 2006;35:465-71.

    97. Haugland KS, Rasmussen S, Daltveit AK. Group intervention for women with pelvic girdle pain in pregnancy. A randomized controlled trial. Acta Obstet Gynecol Scand. 2006;85:1320-6.

    98. Mens JMA, Snijders CJ, Stam HJ. Diagonal trunk muscle exercises in peripartum pelvi pain: a randomized clinical trial. Phys Ther. 2000;80:1164-73.

    99. Stuge B, Laerum E, Kirkesola G, Vollestad N. The efficacy of a treatment program focusing on specific stabilizing exercises for pelvic girdle pain after pregnancy: a randomized controlled trial. Spine. 2004a;29:351-9.

    100. Stuge B, Veierod MB, Laerum E, Vollestad N. The efficacy of a treatment program focusing on specific stabilizing exercises for pelvic girdle pain after pregnancy: a two-year follow-up of a randomized clinical trial. Spine.2004 b;29:E197-203.

    101. Ostgaard HC, Zetherstrom G, Roos Hansson E, Svanberg B. Reduction of back and posterior pelvic pain in pregnancy. Spine. 1994;19:894-900.

    102. Noren L, Ostgaard S, Nielsen TF, Ostgaard HC. Reduction of sick leave for lumbar and posterior pelvic pain in pregnancy 1997. Spine;22:18:2157-60

    103. Stuge B, Hilde G, Vollestad N. Physical therapy for pregnancy-related low back and pelvic pain: a systematic review. Acta Obstet Gynecol Scand. 2003;82:983-90.

    104. Pennick VE, Young G. Interventions for preventing and treating pelvic and back pain in pregnancy. Cochrane Database Sys Rev. CD001139.

    105. de Jong JR, Vlaeyen JWS, Geilen MJ, Heuts PHTG, Crombez G. Graduele exposure in vivo bij pijngerelateerde vrees. Ned Tijdschr Fysiother. 2002;112:50-7.

    106. Verhoeven ALJ, Heuvel CMF van. KNGF-richtlijn Informatieverstrekking Huisarts. Amersfoort: KNGF; 2005.

    107. Heerkens YF, Lakerveld K, Verhoeven ALJ, Hendriks HJM. KNGF-richtlijn Fysiotherapeutische verslaglegging. Ned Tijdschr Fysiother. 2007;117; suppl 6:1-20.

    108. Bekkering GE, Engers AJ, Wensing M, Hendriks HJ, Tulder MW van, Oostendorp RA, et al. Development of an implementation strategy for physiotherapy guidelines on low back pain. Aus J Physiother. 2003;49:208-14.

Algemene informatie

Auteurs | Ontwikkeling

Diagnostisch proces
Therapeutisch proces