Behalve de aanbevolen meetinstrumenten zijn optionele meetinstrumenten geselecteerd. Deze staan in de volgende figuur. Instrumenten uit beide sets kunnen worden toegepast wanneer daar in de praktijk aanleiding toe is. Al deze meetinstrumenten zijn beschikbaar via www.meetinstrumentenzorg.nl

Overzicht van de optionele meetinstrumenten. 

ASLR = Active Straight Leg Raise test; Bekkenbandtest; PHODA = Photograph series Of Daily Activities. 
Cursief = performancetest/functietest; niet cursief = vragenlijst/observatielijst.
NB Voor het in kaart brengen van activiteiten, participatie en externe factoren zijn in deze richtlijn geen optionele meetinstrumenten beschreven.

Bron: Raamwerk Klinimetrie voor evidence based products. Swinkels RAHM, Meerhoff GA, Beekman E, Beurskens AJHM. Amersfoort: KNGF; 2016.

Door patiënte in te vullen aanbevolen meetinstrumenten

Visueel Analoge Scale (VAS)

De intensiteit van de pijn wordt gemeten met een Visueel Analoge Scale (VAS) (100 mm) met betrekking tot de draaglijkheid van de pijn gedurende de afgelopen week en dag.^66,67 Deze VAS is afkomstig uit de Nederlandse versie van de McGill Pain Questionnaire. Aan de patiënte wordt gevraagd met behulp van deze schaal de ernst van haar gemiddelde pijn van de afgelopen week of dag te beschrijven. Het ene uiteinde betreft ‘geen pijn deze week of dag’ en het andere uiteinde ‘gemiddeld ondraaglijke pijn deze week of dag’.⁶⁸ 

Roland Disability Questionnaire (RDQ)

Ten behoeve het meten van beperkingen op het gebied van lage rugklachten adviseert de werkgroep gebruik te maken van de Roland Disability Questionnaire (RDQ).⁶⁹ Bij deze vragenlijst wordt de uitspraak ‘vanwege de rugpijn’ aangevuld met ‘en/of bekkenpijn’. De RDQ bestaat uit 24 items met ja/nee-vragen die betrekking hebben op veel voorkomende aspecten uit het dagelijks leven. Van de Quebec Back Pain Disability Questionnaire (QBPDQ), een ander mogelijk meetinstrument, kunnen een aantal items kort na de bevalling niet worden ingevuld. Om die reden wordt gebruik ervan niet geadviseerd.^70,71 

Impact on Participation and Autonomy (IPA)

Ter inventarisatie van de participatie is het zinvol om de subschalen ‘Zelfverzorging’ en ‘Bezigheden thuis en gezinsrol’ van de vragenlijst Impact on Participation and Autonomy (IPA) te gebruiken.^73,74 In de subschaal ‘Zelfverzorging’ wordt gevraagd naar de mate waarin de patiënte kan bepalen wanneer ze zichzelf verzorgt of verzorgd wordt en hoe dit gebeurt. De subschaal ‘Bezigheden thuis en gezinsrol’ heeft betrekking op het vervullen van de gezinsrol en de invloed van de gezondheid of beperkingen op het vervullen van die rol. De antwoorden worden gescoord op een vijfpunts-Likertschaal. 

Door fysiotherapeut in te vullen aanbevolen meetinstrumenten

PHotograph series Of Daily Activities (PHODA)

Met de PHODA kan worden vastgelegd bij welke activiteiten onzekerheid en aarzeling aanwezig is ten aanzien van de uitvoering van dagelijkse activiteiten.^74,75 De PHODA is een gestandaardiseerde methode waarbij de patiënte een aantal foto’s krijgt voorgelegd van een dagelijkse activiteit. Van elke foto moet de patiënte aangeven in hoeverre ze denkt dat betreffende activiteit schadelijk is voor de rug of het bekken. Aan de patiënte wordt gevraagd om elke foto langs een schaal van 0 tot 100 te leggen. De fysiotherapeut moet uit het assortiment van de PHODA foto’s kiezen die relevant zijn voor de activiteiten binnen een gezin met (hele) jonge kinderen. 

Pijn Gedrag Schaal (PGS)

De Pijn Gedrag Schaal, PGS (oorspronkelijk Pain Behavior Scale, PBS) is een snel en gemakkelijk door de fysiotherapeut in te vullen observatieschaal die bestaat uit een lijst van acht pijngedragingen waarvan de frequentie of de intensiteit van voorkomen door middel van een driepunts-Likertschaal beoordeeld kan worden.⁷⁵ Het betreft pijngedrag in de communicatieve zin. De geobserveerde pijngedragingen zijn: verbaal pijngedrag, niet verbaal vocaal pijngedrag, pijnlijke gezichtsuitdrukkingen, staande houding, mobiliteit, lichaamstaal, gebruik van ondersteuning en zitten. Het pijngedrag wordt tijdens de zwangerschap en na de bevalling geobserveerd volgens de criteria van de PGS. De geobserveerde periode is de gehele tijdsduur van het rechtstreekse contact met de patiënte. De Maastrichtse interventiestudie laat zien dat bij een score hoger dan 1,5 op de PGS sprake is van meer dan gemiddeld pijngedrag (een gedragsgeoriënteerde aanpak is geïndiceerd).⁸

• 1. Hendriks HJM, Brandsma JW, Ettekoven H, Wees PH van der, Bekkering GE. Improving the quality of physiotherapy practice. A method of development and implementation of national practice guidelines. Physiother. 2000;86:535-47.

  2. Hendriks H, Ettekoven H, Bekkering GE, Verhoeven A. Implementatie van KNGF-Richtlijnen. FysioPraxis. 2000;2:9-13.

  3. Hendriks HJM, Ettekoven H, Reitsma E, Verhoeven A, Wees PH van der. Methode voor de centrale richtlijnontwikkeling en implementatie. Amersfoort/Utrecht: KNGF/NPi/CBO; 1998.

  4. CBO. Richtlijnontwikkeling binnen het kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, handleiding voor werkgroepleden. Utrecht: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO; 2007.

  5. Bongers PM, Winter CR de, Kompier MA, Hildebrandt VH. Psychosocial factors at work and musculoskeletal disease. Scand J Work, Environ Health. 1993;19:297-312.

  6. Bastiaanssen JM, Bastiaenen CHG, Heuts A, Kroese MEAL, Essed GGM, Brandt PA van den. Etiology and prognosis of pregnancy-related pelvic girdle pain; design of a longitudinal study. BMC Public Health. 2005;5.

  7. Bastiaenen C, Bie RA de, Wolters PMJC, Vlaeyen JWS, Bastiaanssen JM, Klabbers ABA, et al. Treatment of pregnancy-related pelvic girdle and/or low back pain after delivery design of a randomized clinical trial within a comprehensive prognostic cohort study. BMC Public Health. 2004;4.

  8. Bastiaenen CH, Bie RA de, Wolters PMJC, Vlaeyen JWS, Leffers P, Stelma F, Bastiaanssen JM, Essed GGM, van den Brandt PA. Effectiveness of a tailor-made intervention for pregnancy-related pelvic girdle pain after delivery: Short-term results of a randomized clinical trial ISRCTN08477490. BMC Musculoskel Disorder. 2006;7.

  9. Heijmans WFGJ, Hendriks HJM, Esch M van der, Pool-Goudzwaard A, Scholten-Peeters GGM, Tulder MW van, et al. KNGF-richtlijn Lage-rugpijn. Ned Tijdschr Fysiother. Suppl. 2001;111:3-24.

  10. Bekkering GE, Hendriks HJM, Koes BW, Oostendorp RAB, Ostelo RWJG, Thomassen J, et al. KNGF-richtlijn Manuele Therapie bij Lage-rugpijn. Ned Tijdschr Fysiother Suppl. 2003;6:1-40.

  11. Berghmans LCM, Bernards ATM, Bluyssen AMWL, Grupping-Morel MHM, Hendriks HJM, de Jong-van Ierland MJEA, et al. KNGF-richtlijn Stress urine-incontinentie. Ned Tijdschr Fysiother Suppl. 1998;108:1-35.

  12. WHO. International Classification of Functioning Disability and Health. Geneva: World Health Organization; 2001.

  13. Stomp-van den Berg SG, Poppel MN van, Hendriksen IJ, Bruinvels DJ, Uegaki K, de Bruijne MC, et al. Improving return-to-work after childbirth: design of the Mom@Work study, a randomised controlled trial and cohort study. BMC Public Health. 2007;7:43.

  14. Jensen MP, Turner JA, Romano JM. Self-efficacy and outcome expectancies: relationship to chronic pain coping strategies and adjustment. Pain. 1991;44:263-9.

  15. Albert H, Godskesen M, Westergaard J. Prognosis in four syndromes of pregnancy-related pelvic pain. Acta Obstet Gynecol Scand. 2001;80:505-10.

  16. Berg G, Hammar M, Moller Nielsen J, Linden U, Thorblad J. Low back pain during pregnancy. Obstet Gynecol. 1988;71:71-5.

  17. Kristiansson P, Svardsudd K, von Schoultz B. Back pain during pregnancy: a prospective study. Spine. 1996;21:702-9.

  18. Kristiansson P, Svardsudd K. Discriminatory power of tests applied in back pain during pregnancy. Spine. 1996;21:2337-43.

  19. Ostgaard HC, Andersson GB. Postpartum low-back pain. Spine. 1992;17:53-5.

  20. Ostgaard HC, Andersson GB. Previous back pain and risk of developing back pain in a future pregnancy. Spine. 1991;16:432-6.

  21. Ostgaard HC, Andersson GB, Karlsson K. Prevalence of back pain in pregnancy. Spine. 1991;16:549-52.

  22. Larsen E, Wilken-Jensen C, Hansen A, Jensen D, Johansen S, Minck H, et al. Symptom-giving pelvic girdle relaxation in pregnancy I:Prevalence and risk factors. Acta obstetricia et gynecologica scandinavica 1999;78:105-110.

  23. To WW, Wong MW. Factors associated with back pain symptoms in pregnancy and the persistence of pain 2 years after pregnancy. Acta obstetricia et gynecologica Scandinavica 2003;82:1086-91.

  24. Rost CC, Jacqueline J, Kaiser A, Verhagen AP, Koes BW. Prognosis of women with pelvic pain during pregnancy: a long-term follow-up study. Acta obstetricia et gynecologica Scandinavica 2006;85:771-7.

  25. Robinson HS, Eskild A, Heiberg E, Eberhard Gran M. Pelvic girdle pain in pregnancy: the impact on function. Acta obstetricia et gynecologica Scandinavica 2006;85:160-4.

  26. Gutke A, Ostgaard HC, Oberg B. Pelvic girdle pain and lumbar pain in pregnancy: a cohort study of the consequences in terms of health and functioning. Spine. 2006;31:E149-55.

  27. van de Pol G, Brummen HJ van, Bruinse HW, Heintz AP, Vaart CH van der. Pregnancy-related pelvic girdle pain in the Netherlands. Acta Obstet Gynecol Scand. 2007;86:416-22.

  28. Bastiaanssen JM, Bie RA de, Bastiaenen CHG, Essed GGM, Brandt PA van den. A historical perspective on pregnancy-related low back and/or pelvic girdle pain. Eur J Ostet Gynecol Reprod Biol. 2005;120:3-14.

  29. Damen L, Buyruk HM, Guler Uysal F, Lotgering FK, Snijders CJ, Stam HJ. Pelvic pain during pregnancy is associated with asymmetric laxity of thesacroiliac joints. Acta Obstet Gynecol Scand. 2001;80:1019-24.

  30. Nwuga VCB. Pregnancy and back pain among upper class Nigerian women. Aust J Physiother. 1982;28:8-11.

  31. Mantle MJ, Greenwood RM, Currey HL. Backache in pregnancy. Rheumatol Rehabil. 1977;16:95-101.

  32. Bullock JE, Jull GA, Bullock MI. The relationship of low back pain to postural changes during pregnancy. Aus J Physiother. 1987;33:10-17.

  33. Ostergaard M, Bonde B, Thomsen BS. Pelvic insufficiency during pregnancy. Is pelvic girdle relaxation an unambiguous concept? (Summary in English). Ugeskrift For Laeger. 1992;154:3568-72.

  34. Kogstad O, Biornstad N. Bekkenlosning. Patogenese/etiologi/definisjon/ epidemiologi. Tidsskr Nor Laegeforen. 1990;110:2209-11.

  35. Ostgaard HC. Back pain and pregnancy. 1991.

  36. Fast A, Shapiro D, Ducommun EJ, Friedmann LW, Bouklas T, Floman Y. Low-back pain in pregnancy. Spine. 1987;12:368-71.

  37. Orvieto R, Achiron A, Ben Rafael Z, Gelernter I, Achiron R. Low-back pain of pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand. 1994;73:209-14.

  38. van Dongen PW, Boer M de, Lemmens WA, Theron GB. Hypermobility and peripartum pelvic pain syndrome in pregnant South African women. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1999;84:77-82.

  39. MacLennan AH, Nicolson R, Green RC, Bath M. Serum relaxin and pelvic pain of pregnancy. Lancet. 1986;2:243-5.

  40. Endresen EH. Pelvic pain and low back pain in pregnant women – an epidemiological study. Scand J Rheumatol. 1995;24:135-41.

  41. Bastiaenen CH, Bie RA de, Essed GG. Pregnancy-related pelvic girdle pain. Acta Obstet Gynecol Scand. 2007;86:1277-8.

  42. Bastiaenen CH, Bastiaanssen JM, Bie RA de. Re: Gutke A, Ostgaard HC, Oberg B. Pelvic girdle pain and lumbar pain in pregnancy: a cohort study of the consequences in terms of health and functioning. Spine. 2006;31:2406. Hansen A, Jensen D, Wormslev M, Minck H, Johansen S, Larsen E, et al. Symptom-giving pelvic girdle relaxation in pregnancy II:Symptoms and clinical signs. Acta Obstet Gynecol Scand. 1999;78:111-5.

  43. Picavet HS, Schouten JS. Musculoskeletal pain in the Netherlands: prevalences, consequences and risk groups, the DMC(3)-study. Pain. 2003;102:167-78.

  44. Svensson H, Andersson G, Hagstad A, Jansson P. The relationship of lowback pain to pregnancy and gynecologic factors. Spine. 1990;15:371-5.

  45. Hansen A, Jensen DV, Larsen E, Wilken Jensen C, Petersen LK. Relaxin is not related to symptom-giving pelvic girdle relaxation in pregnant women. Acta Obstet Gynecol Scand. 1996;75:245-9.

  46. Bastiaenen CHG, Bie RA de, Vlaeyen JWS, Goossens MEJB, Leffers P, Bastiaanssen JM, Brandt PA van den, Essed GGM. Long-term effectiveness and costs of a brief self-management intervention in women with pregnancy-related low back pain after delivery. BMC Pregnancy and childbirth. 2008;8:19.

  47. -

  48. Saugstad LF. Is persistent pelvic pain and pelvic joint instability associated with early menarche and with oral contraceptives? Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1991;41:203-6.

  49. Mens JM, Vleeming A, Stoeckart R, Stam HJ, Snijders CJ. Understanding peripartum pelvic pain. Implications of a patient survey. Spine. 1996;21:1363-9.

  50. Worku Z. Prevalence of low-back pain in Lesotho mothers. J Manipul Physiol Ther. 2000;23:147-54.

  51. Stapleton DB, MacLennan AH, Kristiansson P. The prevalence of recalled low back pain during and after pregnancy: a South Australian population survey. Aus N Z J Obstet Gynaecol. 2002;42:482-5.

  52. Saugstad LF. Persistent pelvic pain and pelvic joint instability. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1991;41:197-201.

  53. Dumas GA, Reid JG, Wolfe LA, Griffin MP, McGrath MJ. Exercise, posture, and back pain during pregnancy. Part 1. Exercise and posture. Clin Biomech. 1995;10:98-103.

  54. Dumas GA, Reid JG, Wolfe LA, Griffin MP, McGrath MJ. Exercise, posture, and back pain during pregnancy. Part 2. Exercise and back pain. Clin Biomech. 1995;10:104-9.

  55. Deyo RA, Battie M, Beurskens AJ, Bombardier C, Croft P, Koes B, et al. Outcome measures for low back pain research. A proposal for standardized use. Spine. 1998;23:2003-13.

  56. Linton SJ. A review of psychological risk factors in back and neck pain. Spine. 2000;25:1148-

  57. Linton SJ. Early identification and intervention in the prevention of musculoskeletal pain. Am J Ind Med. 2002;41:433-42.

  58. Linton SJ, Boersma K. Early identification of patients at risk of developing a persistent back problem: the predictive validity of the Orebro Musculoskeletal Pain Questionnaire. Clin J Pain. 2003;19:80-6.

  59. Barlow J, Wright C, Sheasby J, Turner A, Hainsworth J. Self-management approaches for people with chronic conditions: a review. Pat Educ Couns. 2002;48:177-87.

  60. Lorig K. Partnerships between expert patients and physicians. Lancet. 2002;359:814-5.

  61. Moore JE, Korff M von, Cherkin D, Saunders K, Lorig K. A randomized trial of a cognitive-behavioral program for enhancing back pain self care in a primary care setting. Pain. 2000;88:145-53.

  62. von Korff M, Balderson BH, Saunders K, Miglioretti DL, Lin EH, Berry S, et al. A trial of an activating intervention for chronic back pain in primary care and physical therapy settings. Pain. 2005;113:323-30.

  63. Bastiaenen C. Diagnostiek bij zwangerschapsgerelateerde bekkenpijn. Stimulus. 2004;4:400-15.64

  64. Deyo RA, Rainville J, Kent DL. What can the history and physical examination tell us about low back pain? JAMA. 1992;268:760-5.

  65. Köke AJA, Heuts PHTG, Vlaeyen JWS, Weber WEJ. Meetinstrumenten Chronische pijn. Deel 1 functionele status. Maastricht, Pijn Kennis Centrum Maastricht; 1999.

  66. Bastiaenen CHG, Brandt PA van den, Heuts PHTG, Essed GGM, de Bie RA. Cluster analysis, a way to describe clinical findings of pregnancy-related low back pain. Eur J Pain. 2006;10:221.

  67. van der Kloot WA, Oostendorp RA, Meij J van der, Heuvel J van den. De Nederlandse versie van ‘McGill pain questionnaire’: een betrouwbare pijnvragenlijst. Ned Tijdschr Geneeskd. 1995;139:669-73.

  68. Melzack R. The McGill Pain Questionnaire: major properties and scoring methods. Pain. 1975;1:277-99.

  69. Roland M, Morris R. A study of the natural history of back pain. Part I: development of a reliable and sensitive measure of disability in lowback pain. Spine. 1983;8:141-4.

  70. Kopec JA, Esdaile JM, Abrahamowicz M, Abenhaim L, Wood Dauphinee S, Lamping DL, et al. The Quebec Back Pain Disability Scale. Measurement properties. Spine. 1995;20:341-52.

  71. Schoppink LE, Tulder MW van, Koes BW, Beurskens SA, Bie RA de. Reliability and validity of the Dutch adaptation of the Quebec Back Pain Disability Scale. Phys Ther. 1996;76:268-75.

  72. Cardol M, Haan RJ de, Bos GA van den, Jong BA de, Groot IJ de. The development of a handicap assessment questionnaire: the Impact on Participation and Autonomy (IPA). Clin Rehab. 1999;13:411-9.

  73. Cardol M, Haan RJ de, Jong BA de, Bos GAM van den, Groot IJM de. Psychometric properties of the impact on participation and autonomy questionnaire. Arch Phys Med Rehabil. 2001;82:210-16.

  74. Vlaeyen JW, Jong J de, Geilen M, Heuts PH, Breukelen G van. Graded exposure in vivo in the treatment of pain-related fear: a replicated single-case experimental design in four patients with chronic low back pain. Beh Res Ther. 2001;39:151-66.

  75. Kugler K, Wijn J, Geilen M, Jong J de, Vlaeyen JWS. The Photograph series Of Daily Activities (PHODA) cd-rom version. Heerlen: Institute for Rehabilitation Research and School for Physiotherapy; 1999.

  76. Vlaeyen JWS, pernot DFM, Kole-Snijders AMJ, Schuerman JA, Eek H van, Groenman NH. Betrouwbaarheid en validiteit van een Nederlandse versie van de Pain Behavior Scale (PBS). Ned Tijdschr Psychol. 1990;45:184- 9.

  77. Sturesson B, Uden G, Uden A. Pain pattern in pregnancy and ‘catching’ of the leg in pregnant women with posterior pelvic pain. Spine. 1997;22:1880-3.

  78. Ostgaard HC, Zetherström G, Roos Hansson E. The Posterior Pelvic Pain Provocation test in pregnant women. Eur Spine J. 1994;3:258-60.

  79. Vleeming A, Vries HJ de, Mens JM, Wingerden JP van. Possible role of the long dorsal sacroiliac ligament in women with peripartum pelvic pain. Acta Obstet Gynecol Scand. 2002;81:430-6.

  80. Albert H, Godskesen M, Westergaard J. Evaluation of clinical tests used in classification procedures in pregnancy-related pelvic joint pain. Eur Spine J. 2000;9:161-6.

  81. Wormslev M, Juul AM, Marques B, Minck H, Bentzen L, Hansen TM. Clinical examination of pelvic insufficiency during pregnancy. An evaluation of the interobserver variation, the relation between clinical signs and pain and the relation between clinical signs and physical disability. Scand J Rheumatol. 1994;23:96-102.

  82. Mens JMA, Stam HJ, Vleeming A, Snijders CJ. Active straight leg raising; a clinical approach to the load transfer function of the pelvic girdle. In: Vleeming A, Mooney V, Snijders CJ, Dorman T, eds. Integrating functions of the lumbar spine and sacroiliac joint. Rotterdam: European Conference Organizers; 1995. p. 207-20.

  83. Mens JM, Vleeming A, Snijders CJ, Ronchetti I, Stam HJ. Reliability andvalidity of hip adduction strength to measure disease severity in posterior pelvic pain since pregnancy. Spine. 2002;27:1674-9.

  84. van der Wurff P, Meyne W, Hagmeijer RH. Clinical tests of the sacroiliac joint. Man Ther. 2000;5:89-96.

  85. van der Wurff P, Hagmeijer RH, Meyne W. Clinical tests of the sacroiliac joint. A systemic methodological review. Part 1: reliability. Man Ther. 2000;5:30-6.

  86. van der Wurff P, Buijs J, Groen GJ. Sacroiliac joint pain: clinical assessment and diagnostic accuracyThesis Utrecht: Universitair Medisch Centrum Utrecht; 2004.

  87. O’Sullivan PB, Beales DJ. Diagnosis and classification of pelvic girdle pain disorders – Part 1: a mechanism based approach within a biopsychosocial framework. Man Ther. 2007;12:86-97.

  88. Mens JM, Vleeming A, Snijders CJ, Koes BW, Stam HJ. Reliability and validity of the active straight leg raise test in posterior pelvic pain since pregnancy. Spine 2001;26:1167-71.

  89. O’Sullivan PB, Beales DJ. Diagnosis and classification of pelvic girdle pain disorders, Part 2: illustration of the utility of a classification system via case studies. Man Ther. 2007;12:e1-12.

  90. Kihlstrand M, Stenman B, Nilsson S, Axelsson O. Water-gymnastics reduced the intensity of back/low back pain in pregnant women. Acta Obstet Gynecol Scand. 1999;78:180-5.

  91. Wedenberg K, Moen B, Norling A. A prospective randomized study comparing acupuncture with physiotherapy for low-back and pelvic pain in pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand. 2000;79:331-5.

  92. Kvorning N, Holmberg C, Grennert L, Aberg A, Akeson J. Acupuncture relieves pelvic and low-back pain in late pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand. 2004;83:246-50.

  93. Elden H, Ladfors L, Olsen MF, Ostgaard HC, Hagberg H. Effects of acupuncture and stabilising exercises as adjunct to standard treatment in pregnant women with pelvic girdle pain: randomised single blind controlled trial. BMJ Clin Res. 005;330:761-65.

  94. Elden H, Hagberg H, Olsen MF, Ladfors L, Ostgaard HC. Regression of pelvic girdle pain after delivery: follow-up of a randomised single blind controlled trial with different treatment modalities. Acta Obstet Gynecol Scand. 2008;87:201-8.

  95. Nilsson Wikmar L, Holm K, Oijerstedt R, Harms Ringdahl K. Effect of three different physical therapy treatments on pain and activity in pregnant women with pelvic girdle pain: a randomized clinical trial with 3, 6, and 12 months follow-up postpartum. Spine. 2005;30:850-6.

  96. Granath AB, Hellgren MS, Gunnarsson RK. Water aerobics reduces sick leave due to low back pain during pregnancy. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs. 2006;35:465-71.

  97. Haugland KS, Rasmussen S, Daltveit AK. Group intervention for women with pelvic girdle pain in pregnancy. A randomized controlled trial. Acta Obstet Gynecol Scand. 2006;85:1320-6.

  98. Mens JMA, Snijders CJ, Stam HJ. Diagonal trunk muscle exercises in peripartum pelvi pain: a randomized clinical trial. Phys Ther. 2000;80:1164-73.

  99. Stuge B, Laerum E, Kirkesola G, Vollestad N. The efficacy of a treatment program focusing on specific stabilizing exercises for pelvic girdle pain after pregnancy: a randomized controlled trial. Spine. 2004a;29:351-9.

  100. Stuge B, Veierod MB, Laerum E, Vollestad N. The efficacy of a treatment program focusing on specific stabilizing exercises for pelvic girdle pain after pregnancy: a two-year follow-up of a randomized clinical trial. Spine.2004 b;29:E197-203.

  101. Ostgaard HC, Zetherstrom G, Roos Hansson E, Svanberg B. Reduction of back and posterior pelvic pain in pregnancy. Spine. 1994;19:894-900.

  102. Noren L, Ostgaard S, Nielsen TF, Ostgaard HC. Reduction of sick leave for lumbar and posterior pelvic pain in pregnancy 1997. Spine;22:18:2157-60

  103. Stuge B, Hilde G, Vollestad N. Physical therapy for pregnancy-related low back and pelvic pain: a systematic review. Acta Obstet Gynecol Scand. 2003;82:983-90.

  104. Pennick VE, Young G. Interventions for preventing and treating pelvic and back pain in pregnancy. Cochrane Database Sys Rev. CD001139.

  105. de Jong JR, Vlaeyen JWS, Geilen MJ, Heuts PHTG, Crombez G. Graduele exposure in vivo bij pijngerelateerde vrees. Ned Tijdschr Fysiother. 2002;112:50-7.

  106. Verhoeven ALJ, Heuvel CMF van. KNGF-richtlijn Informatieverstrekking Huisarts. Amersfoort: KNGF; 2005.

  107. Heerkens YF, Lakerveld K, Verhoeven ALJ, Hendriks HJM. KNGF-richtlijn Fysiotherapeutische verslaglegging. Ned Tijdschr Fysiother. 2007;117; suppl 6:1-20.

  108. Bekkering GE, Engers AJ, Wensing M, Hendriks HJ, Tulder MW van, Oostendorp RA, et al. Development of an implementation strategy for physiotherapy guidelines on low back pain. Aus J Physiother. 2003;49:208-14.