Prognostische factoren zijn factoren die samenhangen met de prognose en het beloop van symptomen en klachten. Deze zijn voorspellend ten aanzien van verwacht herstel, niet verklarend. Het is van belang om risicofactoren (factoren die de kans op het ontstaan van het gezondheidsprobleem vergroten) en prognostische factoren (factoren die de kans op herstel van het gezondheidsprobleem beïnvloeden) niet met elkaar te verwarren.

In Nederland zijn diverse cohortonderzoeken uitgevoerd naar het beloop van (pijn)klachten die zijn gelokaliseerd in de arm, nek en/of schouder. In een van deze onderzoeken, uitgevoerd in de huisartsenpraktijk, zijn 612 patiënten met niet-traumatische arm-, nek- en/of schouderklachten vervolgd gedurende 6 maanden.⁵² Na 6 maanden gaf 25 procent van de deelnemers aan compleet te zijn hersteld en 29 procent gaf aan sterk te zijn verbeterd.⁴⁶ Procent van de deelnemers had na 6 maanden nog steeds arm-, nek- en/of schouderklachten.⁵² In een ander onderzoek naar het beloop van klachten aan de bovenste extremiteit rapporteerde 24 procent van de deelnemers met nek- of schouderklachten compleet te zijn hersteld na 3 maanden; 32 procent was na 12 maanden compleet hersteld.⁵³ Van de deelnemers met elleboogklachten bleek na 3 en 12 maanden respectievelijk maar 13 en 34 procent compleet hersteld te zijn.⁵⁴ In een onderzoek naar het beloop van nekpijn was 37 procent van de deelnemers nog niet hersteld na 12 maanden.⁵⁵

Het algemene patroon is dat, ondanks het feit dat de meeste patiënten vooruitgaan, de (pijn)klachten aan de arm, nek en/of schouder ook op langere termijn bij een substantieel deel van de patiënten persisteren.

A.3.1 Overzicht van onderzoeken naar prognostische factoren

Om meer inzicht te krijgen in de prognostische factoren voor herstel en/of werkhervatting is in het kader van deze richtlijn een systematisch literatuuroverzicht gemaakt van prospectieve onderzoeken die werden uitgevoerd bij beeldschermwerkers. Insluitcriteria waren: het onderzoek betrof een prospectief cohortonderzoek, de onderzoeksgroep bestond uit volwassen werknemers met (pijn)klachten die waren gelokaliseerd in de arm, nek en/of schouder zoals afgebakend in de richtlijn en de uitkomstmaat was herstel op het niveau van symptomen en beperkingen.

De kwaliteit van de onderzoeken is door twee onderzoekers beoordeeld aan de hand van een criterialijst voor methodologische beoordeling van prognostische onderzoeken gebaseerd op lijsten die eerder zijn gebruikt door van Kuijpers et al.¹⁵ Een onderzoek dat positief scoorde op meer dan 50 procent van de items is beoordeeld als een onderzoek van hoge methodologische kwaliteit.

Van de 11 ingesloten prospectieve cohortonderzoeken waren 10 van hoge kwaliteit^47,52,56-63 Consistent aanwezige positieve bevindingen en de kwaliteit van de onderzoeken bepaalden samen het niveau van het bewijs. Er was sprake van een positieve bevinding als de odds ratio, het relatief risico of de hazard ratio groter was dan 2 of kleiner dan 0,5, of (bij afwezigheid van deze associatiematen) als het gevonden verband statistisch significant was (p < 0,05).¹⁴ In de gevonden onderzoeken is een range van prognostische factoren onderzocht binnen het persoonsgebonden, fysieke en psychosociale domein zoals ook het geval was bij de risicofactoren. Voor geen enkele prognostische factor is bewijs gevonden van niveau A1, A2 of B voor een positief verband met meer symptomen, beperkingen of ziekteverzuim op korte en lange termijn (na 12 maanden). Niveau-C-bewijskracht is gevonden voor de ernst en de duur van de symptomen, gebrek aan controlemogelijkheden over het werk, stress, blootstelling aan mechanische risicofactoren zoals duur, kracht en herhaling van activiteiten met de arm, en catastroferen.

In een eerder uitgevoerde systematische review die zich niet beperkte tot alleen werknemerspopulaties zijn, volgens dezelfde systematiek, de prognostische factoren voor schouderaandoeningen samengevat.¹⁵ Kuijpers et al. concludeerden dat er sterk bewijs bestaat dat een hogere pijnintensiteit bij aanvang geassocieerd is met een slechte uitkomst. Voor een ongunstige invloed van de duur van de symptomen en een hoge mate van ervaren beperkingen is bescheiden bewijs gevonden.¹⁵ In een Canadees onderzoek in een algemene populatie is gekeken naar factoren die voorspellen hoe een patiënt met schouderaandoening reageert op 12 weken fysiotherapie. De factoren die een minder goede reactie op fysiotherapie voorspelden waren: leeftijd, duur van de klachten, de perceptie van de ernst van het schouderprobleem en de fysieke en mentale gezondheid in het algemeen.⁶⁴

Een probleem is, zowel bij het samenvatten van literatuur in reviews als het beoordelen van individuele onderzoeken, dat de onderzoekspopulaties van elkaar verschillen en dat zowel de prognostische factoren als de uitkomsten op verschillende manieren worden gemeten. De genoemde resultaten dienen dan ook met voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden. Daarnaast worden prognostische factoren die een mogelijk aangrijpingspunt vormen voor fysiotherapie in de meeste onderzoeken niet gemeten, zoals de wijze van omgaan met de pijn en de lokale belastbaarheid van de arm-, nek- en/of schouder, in de zin van onder meer spierkracht en beweeglijkheid van gewrichten.

• 1. Huisstede BMA, Miedema HS, Verhagen AP, Koes BW, Verhaar JA. Multidisciplinary consensus on terminology and classification of complaints of arm, neck and/or shoulder. Occup Environ Med. 2006;16.

  2. Hendriks HJM, Ettekoven H van, Reitsma ER, Verhoeven ALJ, Wees Ph van der. Methode voor centrale richtlijnontwikkeling en implementatie in de fysiotherapie. Rapport. Amersfoort: KNGF; 1998.

  3. Hendriks HJM, Ettekoven H van, Bekkering GE, Verhoeven ALJ. Implementatie van KNGF-richtlijnen. Fysiopraxis. 2000;9:9-13.

  4. Hendriks JHM, Brandsma JW, Wees Ph van der, Bekkering GE. Improving the quality of physiotherapy practice. A method of development and implementation of national practice guidelines. Physiother. 2000. 86:535-47.

  5. NVOM-Nederlandse Vereniging van Oefentherapeuten-Mensendieck. Richtlijnen Oefentherapie-Mensendieck, Algemeen deel. NVOM; 2001.

  6. STECR. STECR Werkwijzer. ABBE-rsi, versie 2. Apeldoorn: STERC; 2003.

  7. NVAB. Handelen van de bedrijfsarts bij werknemers met klachten aan arm, schouder of nek. Utrecht: NAVB; 2003.

  8. Sluiter JK, Rest KM, Frings-Dresen MHW. Het Saltsa rapport: richtlijnen voor de vaststelling van de arbeidsrelatie van Aandoeningen aan het Bewegingsapparaat in de Bovenste Extremiteit (ABBE’s). Amsterdam: Coronel Instituut voor Arbeid, Milieu en Gezondheid; 2000.

  9. Hendriks HJM, Bekkering GE, Ettekoven H van, Brandsma JW, Wees Ph van der, Bie RA de. Development and implementation of national practice guidelines: A prospect for continuous quality improvement in physiotherapy. Introduction to the method of guideline development. Physiother. 2000;86-547.

  10. Hendriks HJM, Reitsma ER, Ettekoven H van. Centrale richtlijnen in de fysiotherapie. Ned Tijdschr Fysiother. 1996;106:2-11.

  11. Hudak PL, Cole DC, Frank JW. Perspectives on prognosis of soft tissues muscoloskeletal disorders. Int J Rehab Res. 1998;31:29-40.

  12. Scholten-Peeters GGM, Verhagen AP, Bekkering GE, Windt DAWM van der, Barnsley L, Oostendorp RAB, et al. Prognostic factors of Whiplash-Associated Disorders: a systematic review of prospective cohort studies. Pain. 2003;104: 303-22.

  13. Bongers P, Kremer AM, Laak J ter. Are Psychosocial Factors, Risk Factors for Symptoms and Signs of the Shoulder, Elbow, or Hand/Wrist? A Review of the Epidemiological Literature. Am J Indust Med. 2002;4:315-42.

  14. van der Windt DAW, Thomas D, Pope DP, Winter AF de, Macfarlane G, Bouter LM, et al. Occupational risk factors for shoulder pain:a systematic review. Occup Environ Med. 2000;57(7):433-42.

  15. Kuijpers T, Windt DAWM van der, Heijden G van der, Bouter L. Systematic review of prognostic cohort studies on shoulder disorders. Pain. 2004;109:420-31.

  16. CBO. Richtlijnontwikkeling binnen het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. Handleiding voor Werkgroepleden. Utrecht; CBO; 2003.

  17. Verhagen AP, Vet HCW de, Bie RA de, Kessels AGH, Boers M, Bouter LM, et al. The Delphi list: a criteria list for quality assessment of randomised clinical trials for conducting systematic reviews developed by Delphi consensus. J Clin Epid 1998;51:1235-41.

  18. Verhagen A, Karels C, Bierma-Zeinstra S, Burdorf A, Feleus A, Dahaghin S, et al. Ergonomic and physiotherapeutic interventions for treating work-related complaints of the arm, neck or shoulder in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2006;(3:CD003471).

  19. Gezondheidsraad. RSI. Den Haag: Gezondheidsraad; 2000. Report No.: 2000/22.

  20. CBO. Formulier voor het beoordelen van een systematische review van observationeel onderzoek. Utrecht: CBO; 2003.

  21. Yassi A. Repetitive strain injuries. Lancet. 1997;349(March 29):943-7.

  22. Melhorn JM. Cumulative trauma disorders and repetitive strain injury. Clin Orthop Rel Res. 1998;351:107-26.

  23. van Galen GP, Smits-Engelsman BCM, Meulenbroek RJG, Bloemsaat JG. Over bewegen, stress en mogelijke mechanismen achter de muisarm en andere vormen van repetitive strain injury (RSI). In: den Dekker JB, Aufdenkampe G, Ham I van, Smits-Engelsman BCM, Vaes P, editors. Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 1999. p. 1-34.

  24. Ireland DC. Australian repetition strain injury phenomenon. Clin Orthop. 1998 Jun;(351):63-73.

  25. Ruijgrok JM, Smits-Engelsman BCM, Galen GP van. Rationele diagnostiek en therapie bij aspecifieke klachten van de bovenste extremiteit (RSI). Jaarboek fysiotherapie/kinesitherapie 2003;164-78.

  26. ICF. Nederlandse vertaling van de International Classification of Functioning, Disability and Health. Bilthoven: WHO FIC Collaborating Centre in the Netherlands, RIVM; 2002.

  27. Heerkens Y, Engels J, Kuipers C, Gulden J van der, Oostendorp R. The use of ICF to describe work related factors influencing the health of employees. Disabil Rehabil. 2004;26(17):1060-6.

  28. Otten F, Bongers P, Houtman I. De kans op RSI in Nederland Gegevens uit het permanent onderzoek leefsituatie, 1997. Maandbericht Gezondheid (CBS). 1998;(98/11):5-19.

  29. Blatter BM, Bongers PM. Work related neck and upper limb symptoms (RSI): High risk occupations and risk factors in the Dutch working population. Hoofddorp: TNO Work and Employment; 1999.

  30. Blatter BM, Heuvel SG van den, Bongers PM, Picavet HSJ, Schoemaker CG. De omvang van verzuim en arbeidsongeschiktheid door RSI. Hoofddorp: TNO Arbeid; 2001. Report No.: R2014889/1020123.

  31. Blatter BM, Bongers PM, Kraan KO, Dhondt S. RSI -klachten in de werkende polulatie. De mate van voorkomen en de relatie met beeldschermwerk, muisgebruik en andere ICT-gerelateerde factoren. Hoofddorp: TNO arbeid; 2000.

  32. Picavet HSJ, Gils HWV van, Schouten JSAG. Klachten van het bewegingsapparaat in de Nederlandse bevolking. Bilthoven: RIVM; 2000. Report No.: 266807002.

  33. Schaeps M, Ameele AN van der. Repetitive strain injuries reviewed. Den Haag: Arbeidsinspectie/Ministerie van SZW; 2001.

  34. Heinrich J, Blatter BM. RSI-klachten in de Nederlandse beroepsbevolking. Trends, risicofactoren en verklaringen. TSG. 2005;83(1):16-24.

  35. Bongers PM. Oratie. Maak werk van RSI. Amsterdam: Vrije Universiteit; 2003.

  36. Blatter BM, Houtman I, Bossche S van den, Kraan K, Heuvel S van den. Gezondheidsschade en kosten als gevolg van RSI en psychosociale arbeidsbelasting in Nederland. Hoofddorp: TNO Arbeid; Ministerie van SZW; 2005.

  37. Barondess J, Cullen MR, Lateur Bd, Deyo RA, Donaldson SK, Drury CG, et al. Musculoskeletal Disorders and the workplace: Low back and upper extremities. Washington: The National Academies Press; 2001.

  38. Bernard BP. Musculoskeletal disorders and workplace factors: A critical review of epidemiologic. Evidence for work-related musculoskeletal disorders of the neck, upper extremity, and low back. Cincinnati, OH, National Institute for Occupational Safety and Health, U.S. Department of Health and Human Services; 1997.

  39. Bongers PM, IJmker S, Heuvel S van den, Blatter BM. Epidemiology of work related neck an upper limb problems: Psychosocial and personal risk factors (Part I) and effective interventions from a biobehavioral perspective (Part II). J Occup Rehab. 2006;16:272-95.

  40. Andersen JH, Thomsen JF, Overgaard E, Lassen ChF, Brandt LPA, Vilstrup I, et al. Computer Use and Carpal Tunnel Syndrome. A 1-Year Follow-up Study. JAMA. 2003;289(22):2963-9.

  41. Brandt LPA, Andersen JH, Lassen ChF, Kryger AI, Overgaard E, Vilstrup I, et al. Neck and shoulder symptoms and disorders among Danish computer workers. Scand J Work Environ Health. 2004;30(5):399-409.

  42. Gerr F, Marcus M, Ensor C, Kleinbaum D, Cohen S, Edwards A, et al. A Prospective Study of Computer Users: I. Study Design and Incidence of Musculoskeletal Symptoms and Disorders. Am J Int Med. 2002;41:221-35.

  43. Jensen C. Development of neck and hand-wrist symptoms in relation to duration of computer use at work. Scand J Work Environ Health. 2003;29(3):197-205.

  44. Juul-Kristensen B, Sogaard K, Stroyer J, Jensen C. Computer users’ risk factors for developing shoulder, elbow and back symptoms. Scand J Work Environ Health. 2004;30(5):390-8.

  45. Korhonen T, Ketola R, Toivonen R, Luukkonen R, Hakkanen M, Viikari-Juntura E. Work-related and individual predictors for incident neck pain among office employees working with video display units. Occup Environ Med. 2006;60:475-82.

  46. Kryger AI, Andersen JH, Lassen ChF, Brandt LPA, Vilstrup I, Overgaard E, et al. Does computer use pose an occupational hazard for forearm pain; from the NUDATA study. Occup Environ Med. 2003;60(e14).

  47. Lassen ChF, Mikkelsen S, Kryger AI, Brandt LPA, Overgaard E, Thomsen JF, et al. Elbow and wrist/hand symptoms among 6,943 computer operators: a 1-year follow-up study (the NUDATA study). Am J Indust Med. 2004;46:521-33.

  48. Marcus M, Gerr F, Monteilh C, Ortiz D, Gentry E, Cohen S, et al. A prospective study of computer users: II. Postural risk factors for musculoskeletal symptoms and disorders. Am J Indust Med. 2002;41:236-49.

  49. Pietri-Taleb F, Riihimäki H, Viikari-Juntura E, Lindström K. Longitudinal study on the role of personality characteristics and psychological distress in neck trouble among working men. Pain. 1994;58:261-7.

  50. Wahlstrom J, Hagberg M, Toomingas A, Wigaeus Tornqvist E. Perceived muscular tension, job strain, physical exposure, and associations with neck pain among VDU users; a prospective cohort study. Occup Environ Med. 2006;2004(61):523-8.

  51. Hannan LM, Monteilh CP, Gerr F, Kleinbaum DG, Marcus M. Job strain and risk of musculoskeletal symptoms among a prospective cohort of occupational computer users. Scand J Work Environ Health. 2005;31(5):375-86.

  52. Feleus A, Bierma-Zeinstra SM, Miedema HS, Verhagen AP, Nauta AP, Burdorf A, et al. Prognostic indicators for non-recovery of non-traumatic complaints at arm, neck and shoulder in general practice - 6 months follow-up. Rheumatology (Oxford). 2007;46(1):169-76.

  53. Bot SD, Waal JM van der, Terwee CB, Windt DA van der, Scholten RJ, Bouter LM, et al. Predictors of outcome in neck and shoulder symptoms: a cohort study in general practice. Spine. 2005;30(16):E459-70.

  54. Bot SD, Waal JM van der, Terwee CB, Windt DA van der, Bouter LM, Dekker J. Course and prognosis of elbow complaints: a cohort study in general practice. Ann Rheum Dis. 2005;64(9):1331-6.

  55. Hoving JL, Vet HC de, Twisk JW, Deville W, Windt DA van der, Koes BW, et al. Prognostic factors for neck pain in general practice. Pain. 2004;110(3):639-45.

  56. Bonde JP, Mikkelsen S, Andersen JH, Falentin N, Baelum J, Svendsen SW, et al. Prognosis of shoulder tendinositis in repetitive work: a follow-up study in Danish industrial and service workers. Occup Environ Med. 2003;60(e8).

  57. Cheng MS, Amick BC, Watkins MP, Rhea CD. Employer, Physical Therapist, and Employee Outcomes in the management of work-related upper extremity disorders. J Occup Rehab. 2002;12(4):257-67.

  58. Eriksen W, Natvig B, Knardahl S, Bruusgaard D. Job Characteristics as Predictors of Neck Pain: A 4-Year Prospective Study. J Occup Environ Med. 1999;41(10):893-902.

  59. Feuerstein M, Huang GD, Haufler AJ, Miller JK. Development of a Screen for Predicting Clinical Outcomes in Patients With Work-Related Upper Extremity Disorders. JOEM. 2000;42(7):749-61.

  60. Haahr JP, Andersen JH. Prognostic factors in lateral epicondylitis: a randomized trial with one year follow-up in 266 new cases treated with minimal occupational intervention or the usual approach in general practice. Rheumatology. 2003;42(10):1216-25.

  61. Juul-Kristensen B, Jensen C. Self-reported workplace related ergonomic conditions as prognostic factors for musculoskeletal symptoms: the “BIT” follow up study on office workers. Occup Environ Med. 2005;2005(62):188-94.

  62. Katz JN, Lew RA, Bessette L, Punnett L, Fossel AH, Mooney N, et al. Prevalence and Predictors of Long-term Work Disability Due to Carpal Tunnel Syndrome. Am J Indust Med. 1998;33:543-50.

  63. Miranda H, Viikari-Juntura E, Martikainen R, Takala EP, Riihimäki H. A prospective study of work related factors and physical exercise as predictors of shoulder pain. Occup Environ Med. 2001;58:528-34.

  64. Kennedy CA, Haines T, Beaton DE. Eight predictive factors associated with response patterns during physiotherapy for soft tissue shoulder disorders were identified. J Clin Epid. 2006;59:485-96.

  65. Waddell G, Waddel H. Neck and low back pain. In: Nachemson AN, Jonsson E, editors. Neck and back pain: the scientific evidence of cause, diagnosis and treatment. New York: Lippincott Williams & Wilkins; 2000. p. 11-2.

  66. ACC and National Health Committee. New Zealand acute low back back pain guide. Wellington, New Zealand: ACC/National Health Committee; 1997.

  67. Loeser JD, Melzack R. Pain: an overview. Lancet. 1999;353(May 8):1607-9.

  68. Vlaeyen JWS, Crombez G. Fear of movement/(re)injury, avoidance and pain disability in chronic low back patients. Manual Therapy. 1999;4(4):187-95.

  69. Linton SJ. A Review of Psychological Risk Factors in Back and Neck Pain. Spine. 2000;25(9):1148-56.

  70. Linton SJ. Early identification and intervention in the prevention of musculoskeletal pain. Am J Indust Med. 2002;41(5):433-42.

  71. Pincus T, Burton AK, Vogel S, Field AP. A Systematic Review of Psychological Factors as Predictors of Chronicity Disability in Prospective Cohorts of Low Back Pain. Spine. 2002;27(5):E109-E120.

  72. Waddell G. The back pain revolution. Edinburgh: Churchill Livingstone; 1998.

  73. Vlaeyen JWS. Inleiding. In: Congresboek ‘De gedragsgeoriënteerde aanpak, ter bevordering van zelfredzaamheid’. Amersfoort: Nederlands Paramedisch Instituut; 2003.

  74. Vlaeyen JWS, Linton SJ. Fear-avoidance and its consequences in chronic musculoskeletal pain: a state of the art. Pain. 2000;85:317-32.

  75. Weinman J. De cognitieve strategie: Focussing on patients’ beliefs about illlness and treatment as a basis for enhancing self-regulaton and self-management. In: Congresboek ‘De gedragsgeoriënteerde aanpak, ter bevordering van zelfredzaamheid’. Amersfoort: Nederlands Paramedisch Instituut; 2003.

  76. Leventhal H, Zimmerman R, Gutmann M. Compliance: A self-regulation perspective. In: Handbook of Behavioral Medicine. 2nd ed. New York: The Guilford Press; 1984.

  77. Vlaeyen JWS, Heuts PHTG. Gedragsgeoriënteerde behandelingsstrategieën bij rugpijn. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2003.

  78. Vlaeyen J, Morley S. Active despite pain: the putative role of stop rules and current mood. Pain. 2004;110(3):512-6.

  79. Härkäpäa K, Järvikoski A, Vakkari T. Associations of locus of control beliefs with pain coping strategies and other pain-relaed cognitions in back pain patients. Brit J Health Psychol. 1996;51-63.

  80. Spence SH. Cognitive-behaviour therapy in the mangement of upper extremity cumulative trauma disorder. J Occup Rehab. 1998;8(1):27-45.

  81. Heerkens YF, Lakervled-Heyl K, Verhoeven AJL, Hendriks HJM. KNGF-richtlijnen Fysiotherapeutische verslaglegging. Amersfoort: KNGF; 2007.

  82. Schreibers KBJ. Een nieuwe aanpak ter preventie van RSI bij beeldschermwerk. Tijdschrift voor Ergonomie. 1995;(6):25-9.

  83. Viikari-Juntura E, Silverstein BA. Role of physical load factors in carpal tunnel syndrome . Scand J Work Environ Health. 1999;25(3):163-85.

  84. Beurskens AJ, Vet HC de, Koke AJ, Lindeman E, Heijden GJ van der, Regtop W, et al. A patient-specific approach measuring functional status in low back pain. J Manipul Physiol Ther. 1999;22(3):144-8.

  85. Köke AJA, Heuts PHTG, Vlaeyen JWS, Weber WEJ. Meetinstrumenten chronisch pijn. Deel 1 functionele status. Maastricht: Pijn Kennis Centrum; 1999.

  86. The DASH outcome measure. www.dash.iwh.on.ca. Geraadpleegd oktober 2008.

  87. Palmen CM, Meijden E van der, Nelissen Y, Koke AJ. De betrouwbaarheid en validiteit van de Nederlandstalige versie van de Disabilities of Arm, Shoulder and Hand questionnaire (DASH). Ned Tijdschr Fysiother. 2004;114(2):50-4.

  88. Veehof MM, Sleegers EJ, Veldhoven NH van, Schuurman AH, Meeteren NL van. Psychometric qualities of the Dutch language version of the Disabilities of the Arm, Shoulder, and Hand questionnaire (DASH-DLV). J Hand Ther. 2002 Oct;15(4):347-54.

  89. Voskamp P, Peereboom KJ. Arbo themacahier 10. Den Haag: Sdu Uitgevers; 2002.

  90. Peereboom KJ, Huysmans MA. Handboek RSI. Risico’s, oplossingen, behandeling. 3e herziene druk ed. Den Haag: Sdu, Uitgevers BV; 2002.

  91. Quilter D. Leven en werken met RSI. Rijswijk: Elmar B.V.; 1996.

  92. Peper E, Wilson VS, Gibney KH, Huber K, Harvey R, Shumay D. The integration of electromyography (SEMG) at the workstation: assessment, treatment, and prevention of repetitive strain injury (RSI). Appl Psychophysiol Biofeedback. 2003;28(2):167-82.

  93. Coppieters M. Physical examination and treatment of neurogenic disorders of the upper quadrant. A manual therapeutic perspective. Leuven: KU Leuven; 2001.

  94. Luime JJ, Verhagen AP, Verhaar JAN, Miedema HS, Kuiper JL, Burdorf L, et al. Does this patient have an instability of the shoulder or a labrum lesion? JAMA. 2004;292(16):1989-99.

  95. Byl NN, Wilson FR, Merzenich MM, Melnick M, Scott P, Oakes A, et al. Sensory dysfunction associated with repetitive strain injury of tendinitis and focal hand dystonia: A comparative study. JOSPT. 1996;23(4):234-44.

  96. Verhagen AP, Karels C, Bierma Zeinstra SMA, Burdorf L, Feleus A, Dahaghin S, De Vet HC, Koes BW. Ergonomic and physiotherapeutic interventions for treating work-related complaints of the arm, neck or shoulder in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2006;19(3):CD003471.

  97. Konijnenberg HS, Wilde NS de, Gerritsen AA, Tulder M van, Vet HC de. Conservative treatment for repetitive strain injury. Scand J Work Environ Health. 2001;27(5):299-310.

  98. Karjalainen K, Malmivaara A, Tulder M van, Roine R, Jauhiainen M, Hurri H, et al. Multidisciplinary biopsychsocial rehabilitation for neck and shoulder pain among working age adults. Cochrane Database Syst Rev. 2003;(2:cd002194).

  99. Sjogren T, Nissinen KJ, Jarvenpaa SK, Ojanen MT, Vanharanta H, Malkia EA. Effects of a workplace physical exercise intervention on the intensity of headache and neck and shoulder symptoms and upper extremity muscular strength of office workers: a cluster randomized controlled cross-over trial. Pain. 2005 Jul;116(1-2):119-28.

  100. Kay TM, Gross A, Goldsmith C, Santaguida PL, Hoving J, Bronfort G. Exercises for mechanical neck disorders. Cochrane Database Syst Rev. 2005;(3):CD004250.

  101. Gross AR, Hoving JL, Haines TA, Goldsmith CH, Kay T, Aker P, et al. A Cochrane review of manipulation and mobilization for mechanical neck disorders. Spine. 2004 Jul 15;29(14):1541-8.

  102. Chiu TT, Lam TH, Hedley AJ. A randomized controlled trial on the efficacy of exercise for patients with chronic neck pain. Spine. 2005 Jan 1;30(1):E1-E7.

  103. Chiu TT, Hui-Chan CW, Chein G. A randomized clinical trial of TENS and exercise for patients with chronic neck pain. Clin Rehabil. 2005 Dec;19(8):850-60.

  104. Jensen IB, Bergstrom G, Ljungquist T, Bodin L. A 3-year follow-up of a multidisciplinary rehabilitation programme for back and neck pain. Pain. 2005 Jun;115(3):273-83.

  105. Klaber Moffett JA, Jackson DA, Richmond S, Hahn S, Coulton S, Farrin A, et al. Randomised trial of a brief physiotherapy intervention compared with usual physiotherapy for neck pain patients: outcomes and patients’ preference. BMJ. 2005 Jan 8;330(7482):75.

  106. Dziedzic K, Hill J, Lewis M, Sim J, Daniels J, Hay EM. Effectiveness of manual therapy or pulsed shortwave diathermy in addition to advice and exercise for neck disorders: a pragmatic randomized controlled trial in physical therapy clinics. Arthritis Rheum. 2005 Apr 15;53(2):214-22.

  107. Savolainen A, Ahlberg J, Nummila H, Nissinen M. Active or passive treatment for neck-shoulder pain in occupational health care? A randomized controlled trial. Occup Med (Lond). 2004 Sep;54(6):422-4.

  108. Cleland JA, Childs JD, McRae M, Palmer JA, Stowell T. Immediate effects of thoracic manipulation in patients with neck pain: a randomized clinical trial. Man Ther. 2005 May;10(2):127-35.

  109. Gustavsson C, Koch L. von. Applied relaxation in the treatment of long-lasting neck pain: a randomized controlled pilot study. J Rehabil Med. 2006 Mar;38(2):100-7.

  110. Green S, Buchbinder R, Hetrick S. Physiotherapy interventions for shoulder pain. Cochrane Database Syst Rev. 2003;(2):CD004258.

  111. Bergman GJ, Winters JC, Groenier KH, Pool JJ, Meyboom-de JB, Postema K, et al. Manipulative therapy in addition to usual medical care for patients with shoulder dysfunction and pain: a randomized, controlled trial. Ann Intern Med. 2004 Sep 21;141(6):432-9.

  112. Carette S, Moffet H, Tardif J, Bessette L, Morin F, Fremont P, et al. Intraarticular corticosteroids, supervised physiotherapy, or a combination of the two in the treatment of adhesive capsulitis of the shoulder: a placebo-controlled trial. Arthritis Rheum. 2003 Mar;48(3):829-38.

  113. Geraets JJ, Goossens ME, Groot Id, Bruijn CPd, Bie RA de, Dinant GJ, et al. Effectiveness of a graded exercise therapy program for patients with chronic shoulder complaints. Aust J Physiother. 2005;51(2):87-94.

  114. Ginn KA, Cohen ML. Exercise therapy for shoulder pain aimed at restoring neuromuscular control: a randomized comparative clinical trial. J Rehabil Med 2005. Mar;37(2):115-22.

  115. Hay EM, Thomas E, Paterson SM, Dziedzic K, Croft PR. A pragmatic randomised controlled trial of local corticosteroid injection and physiotherapy for the treatment of new episodes of unilateral shoulder pain in primary care. Ann Rheum Dis 2003. May;62(5):394-9.

  116. van den Dolder PA, Roberts DL. A trial into the effectiveness of soft tissue massage in the treatment of shoulder pain. Aust J Physiother. 2003;49(3):183-8.

  117. Vermeulen HM, Rozing PM, Obermann WR, le Cessie S, Vliet Vlieland TP. Comparison of high-grade and low-grade mobilization techniques in the management of adhesive capsulitis of the shoulder: randomized controlled trial. Phys Ther. 2006;86(3):355-68.

  118. Walther M, Werner A, Stahlschmidt T, Woelfel R, Gohlke F. The subacromial impingement syndrome of the shoulder treated by conventional physiotherapy, self-training, and a shoulder brace: results of a prospective, randomized study. J Shoulder Elbow Surg. 2004 Jul;13(4):417-23.

  119. Geraets JJ, Goossens ME, Bruijn CP de, de Groot IJ, Köke AJ, Pelt RA, et al. Cost-effectiveness of a graded exercise therapy program for patients with chronic shoulder complaints. Int J Technol Assess Health Care. 2006;22(1):76-83.

  120. Bisset L, Paungmali A, Vicenzino B, Beller E. A systematic review and meta-analysis of clinical trials on physical interventions for lateral epicondylalgia. Br J Sports Med 2006;39(7):411-22.

  121. Smidt N, Assendelft WJ, Arola H, Malmivaara A, Greens S, Buchbinder R, et al. Effectiveness of physiotherapy for lateral epicondylitis: a systematic review. Ann Med. 2003;35(1):51-62.

  122. Faes M, Akker B van den, Lint JA de, Kooloos JG, Hopman MT. Dynamic extensor brace for lateral epicondylitis. Clin Orthop Relat Res. 2006 Jan;442:149-57.

  123. D’Vaz AP, Ostor AJ, Speed CA, Jenner JR, Bradley M, Prevost AT, et al. Pulsed low-intensity ultrasound therapy for chronic lateral epicondylitis: a randomized controlled trial. Rheumatology (Oxford). 2006 May;45(5):566-70.

  124. Martinez-Silvestrini JA, Newcomer KL, Gay RE, Schaefer MP, Kortebein P, Arendt KW. Chronic lateral epicondylitis: comparative effectiveness of a home exercise program including stretching alone versus stretching supplemented with eccentric or concentric strengthening. J Hand Ther. 2005. Oct;18(4):411-9.

  125. Struijs PA, Kerkhoffs GM, Assendelft WJ, van Dijk CN. Conservative treatment of lateral epicondylitis: brace versus physical therapy or a combination of both-a randomized clinical trial. Am J Sports Med. 2004 Mar;32(2):462-9.

  126. van de Streek MD, Schans CP van der, Greef MH de, Postema K. The effect of a forearm/hand splint compared with an elbow band as a treatment for lateral epicondylitis. Prosthet Orthot Int. 2004 Aug;28(2):183-9.

  127. Gerritsen AA, Krom MC de, Struijs MA, Scholten RJ, Vet HC de, Bouter LM. Conservative treatment options for carpal tunnel syndrome: a systematic review of randomised controlled trials. J Neurol. 2002 Mar;249(3):272-80.

  128. Akalin E, El O, Peker O, Senocak O, Tamci S, Gulbahar S, et al. Treatment of carpal tunnel syndrome with nerve and tendon gliding exercises. Am J Phys Med Rehabil. 2002 Feb;81(2):108-13.

  129. Gerritsen AA, Vet HC de, Scholten RJ, Bertelsmann FW, Krom MC de, Bouter LM. Splinting vs surgery in the treatment of carpal tunnel syndrome: a randomized controlled trial. JAMA. 2002 Sep 11;288(10):1245-51.

  130. Irvine J, Chong SL, Amirjani N, Chan KM. Double-blind randomized controlled trial of low-level laser therapy in carpal tunnel syndrome. Muscle Nerve. 2004 Aug;30(2):182-7.

  131. Naeser MA, Hahn KA, Lieberman BE, Branco KF. Carpal tunnel syndrome pain treated with low-level laser and microamperes transcutaneous electric nerve stimulation: A controlled study. Arch Phys Med Rehabil. 2002 Jul;83(7):978-88.

  132. Werner RA, Franzblau A, Gell N. Randomized controlled trial of nocturnal splinting for active workers with symptoms of carpal tunnel syndrome. Arch Phys Med Rehabil. 2005 Jan;86(1):1-7.

  133. Kroese MEAL, Vet HCW de, Scholten RJPM. Inventaristatie van effectonderzoek naar regelmatig toegepaste fysiotherapeutische behandelingen bij chronische benigne pijn. Ned Tijdschr Fysiother. 2002;112(2):42-9.

  134. Morley S, Eccleston C, Williams A. Systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials of cognitive behaviour therapy and behaviour therapy for chronic pain in adults, excluding headache. Pain. 1999 Mar;80(1-2):1-13.

  135. Airaksinen O, Brox JI, Cedraschi C, Hildebrandt J, Klaber-Moffett J, Kovacs F, et al. Chapter 4. European guidelines for the management of chronic nonspecific low back pain. Eur Spine J. 2006 Mar;15 Suppl 2:S192-S300.

  136. van der Burgt M, Verhulst FJCM. Doen en blijven doen: Voorlichting en compliancebevordering door paramedici. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2003.

  137. Balm MFK. Gezond bewegen kun je leren: gedragsverandering door ergo-, fysio- en oefentherapeuten. Utrecht: Lemma; 2000.

  138. Staal JB, Hlobil H, Twisk JWR, Koke AJ, Mechelen W van. Graded activity for low back pain in occupational health care. A randomized controlled trial. Annals Intern Med. 2004;140(2):77-84.

  139. Jong de J, Vlaeyen J, Onghena P, oossens M, eilen M, lder H. Fear of movement/(re)injury in Chronic Low back Pain; Education or Exposure In Vivo as Mediator to Fear Reduction? Clin J Pain. 2005;21(1):9-17.

  140. Verhoeven ALJ, Heuvel CMG van den. KNGF-richtlijn Informatieverstrekking huisarts. Amersfoort: KNGF; 1995.

  141. Bernards ATM, Hagenaars LHA, Oostendorp RAB, Wams HWA. Het meerdimensionele belasting-belastbaarheidsmodel: een conceptueel model voor de fysiotherapie. Ned Tijdschr Fysiother. 1999;(3):58-65.

  142. Hagenaars LHA, Bernards ATM, Oostendorp RAB. Het meerdimensionaal belasting-belastbaarheidsmodel, 2e druk. Amersfoort: Nederlands Paramedisch Instituut. 2000.

  143. Armstrong TJ, Buckle P, Fine LJ, Hagberg M, Jonsson B, Kilbom A, et al. A conceptual model for work-related neck and upper-limb musculoskeletal disorders. Scand J Work Environ Health. 1993 Apr;19(2):73-84.

  144. Bongers PM, Winter CR de, Kompier MAJ, Hildebrandt VH. Psychosocial factors at work and musculoskeletal disease. Scand J Work Environ Health. 1993;19:297-312.

  145. Littlejohn GO. Key issues in repetitive strain injury. In: Fibromyalgia, chronic fatigue syndrome, and repetitive strain injury: current concepts in diagnosis, management, disability and health economics. Binghamton NY: The Haworth press; 1995.

  146. Visser B, Dieen J van. Pathophysiology of upper extremity muscle disorders. J Electromyogr Kinesiol. 2006;16(1):1-16.

  147. Armstrong TJ, Castelli WA, Evans FG, Diaz-Perez R. Some histological changes in carpal tunnel contents and their biomechanical implications. J Occup Med. 1984 Mar;26(3):197-201.

  148. The KH, Douwes M, Bongers PM. Kort en vaak pauzeren ter preventie van RSI. Tijdschrift voor Bedrijfs- en verzekeringsgeneeskunde. 1999;4:116-21.

  149. Riezebos C, Lagerberg A. RSI: een pronatie-probleem. Ned Tijdschr Fysiother. 1997;115(1):16-40.

  150. Hagberg M, Harms-Ringdahl K, Nisell R, Hjelm EW. Rehabilitation of neck-shoulder pain in women industrial workers: a randomized trial comparing isometric shoulder endurance training with isometric shouder strength training. Arch Phys Med Rehabil. 2000;81(8):1051-8.

  151. Rempel D, Dahlin L, Lundborg G. Pathophysiology of Nerve Compression Syndromes: Response of Peripheral Nerves to Loading. J Bone Joint Surgery. 1999;81-a(11):600-10.

  152. Larsson R, Oberg PA, Larsson SE. Changes of trapezius muscle blood flow and electromyography in chronic pain due to trapezius myalgia. Pain. 1999;79(1):45-50.

  153. van Galen GP, Doorn van, Schomaker LRB. Effects of motor programming on the power spectral density function of finger and wrist movements. J Exp Psych. 1990;16:755-65.

  154. Helme RD, LeVasseur SA, Gibson SJ. RSI revisited: evidence for psysiological and psychosociogical differences from an age, sex and occupation matched control group. ANZ J Med. 1992;22:23-9.

  155. Langendoen-Sertel J. Repetitive strain injury - Überblick und behandlung. Krankengymnastik. 1996;48(9):1321-6.

  156. Borg-Stein J, Simons DG. Myofascial Pain. Arch Phys Med Rehabil. 2002;83(1):S40-S49.

  157. Hong CZ, Simons DG. Pathophysiologic and Electrophysiologic Mechanisms of Myofascil Trigger Points. Arch Phys Med Rehabil. 1998;79:863-72.

  158. Simons D, Mense S. Understanding and measurement of muscle tone as related to clinical muscle pain. Pain. 1998;(1):19.

  159. Hägg GM. Lack of relation between maximal force capacity and muscle disorders caused by low level static loads- a new explanation model. In: Quéinnec Y and Daniellou F, editors. Designing for Everyone. Proceedings of the 11th Congress of the International Ergonomics Association (IEA) Vol 1. Parijs: Taylor and Francis, London; 1991. pp. 9-11.

  160. Sjøgaard G, Søgaard K. Muscle injury in repetitive motion disorders. Clin Orthop Related Res. 1998;351:21-31.

  161. Westgaard RH. Effects of physical and mental stressors on muscle pain. Scand J Work Environ Health. 1999;25(4):19-24.

  162. Baranauskas G, Nistri A. Sensitization of pain pathways in the spinal cord: cellular mechanisms. Prog Neurobiol. 1998;54:349-65.

  163. Frost L, Stricoff R. Repetitive strain injury: A new definition and treatment strategy based on the client-centered practice. Work. 1997;8(45):53.

  164. Cohen ML, Sheather-Reid RB, Arroyo JF, Champion GD. Evidence for abnormal nociception in fibromyalgia and repetitive strain injury. J Musculosk Pain. 1995;3(2):49-57.

  165. Herrero JF, Laird JMA, Lopez-Garcia JA. Wind-up of spinal cord neurones and pain sensation: much ado about something? Prog Neurobiol. 2000;61:169-203.

  166. Ursin H. Sensitization, Somatization, and Subjective Health Complaints. Int J Behav Med. 1997;4(2):105-16.

  167. Li J, Simone DA, Larson AA. Windup leads to characteristics of central sensitization. Pain. 1999;79:75-82.

  168. Byl NN, Merzenich MM, Cheung S, Bedenbaugh P, Nagarajan SS, Jenkins WM. A primate model for studying focal dystonia and repetitive strain injury: effects on the primary somatosensory cortex. Phys Ther. 1997;77(3):269-84.

  169. Sarafino EP. Stress: its meaning. impact and resources. In: Rogers CJ, editor. Health psychology. Biopsychsocial interactions. third ed. New York: John Wiley & Sons, inc.; 1998. p. 68-95.

  170. Rempel D, Evanoff B, Amadio PC, Krom M de, Franklin G, Franzblau A, et al. Consensus criteria for the classification of carpal tunnel syndrome in epidemiologic studies. Am J Public Health. 1998;88(10):1447-51.

  171. Ariëns GAM, Mechelen W van, Bongers P, Bouter LM, Wal G van der. Psychosocial Risk Facotrs for Neck Pain: A Systematic Review. Am J Indust Med. 2001;39:180-93.

  172. Waersted M, Westgaard R. Attention-related muscle activity in different body regions during VDU work with minimal physical activity. Ergonomics. 1996;39(4):661-76.