Nieuwe zoekopdracht

Motorische schrijfproblemen bij kinderen [evidence statement]

3.3 Meten van pengreep, schrijfhouding, schrijfbeweging, pijn en/of vermoeidheid

Zie ook noot 47, noot 48, noot 49, noot 50, noot 51, noot 52 , noot 53, noot 54

Deze vraagstelling is opgedeeld in een aantal subvragen die zijn gericht op:

  • pengreep (paragraaf 3.3.1); 
  • schrijfhouding (paragraaf 3.3.2); 
  • vingerbewegingen (paragraaf 3.3.3); 
  • motorische coördinatie bij pen-en-papiertaken (paragraaf 3.3.4); 
  • pijn en/of vermoeidheid (paragraaf 3.3.5).

 

3.3.1 Vastleggen van de pengreep

Voor het vastleggen van de pengreep worden observatie-instrumenten gebruikt. Er is weinig tot geen evidentie gevonden voor het adviseren van een aanpassing van het schrijfmateriaal bij kinderen met schrijfproblemen (hoofdstuk 2). Wel wordt geadviseerd om een unanieme beschrijving van de pengreep te hanteren (noot 47)

 

Conclusie

Niveau 4. Er is geen meetinstrument gevonden voor het meten van de pengreep, maar experts zijn van mening dat de 10-pengrepenschaal van Schneck en Henderson kan worden gebruikt voor een uniforme beschrijving van de pengreep. (D Schneck & Henderson, 1990; Schneck, 1991; Windsor, 2000; Van Hartingsveldt, 2006)

 

3.3.2 Vastleggen van de schrijfhouding

Voor het vastleggen van de schrijfhouding worden observatie-instrumenten gebruikt. Ergonomische aspecten die bij het schrijven een rol spelen, zijn onder andere de plaats van het papier, de hoogte van de tafel en bijbehorende stoel. Ook de zithouding wordt beschreven als ergonomische factor. Al deze genoemde aspecten kunnen invloed hebben op de uitvoering tijdens het schrijven. Echter, er is weinig literatuur voorhanden, die deze aanname onderbouwt (hoofdstuk 2). De papierpositie bleek significant te verschillen tussen goede en slechte schrijvers (Parush et al., 1998b). Over schrijfgerei en schrijfpapier is geen literatuur gevonden (noot 48). Dit betekent dat het van belang is een gestandaardiseerde observatielijst te gebruiken om de schrijfhouding en papierpositie vast te leggen. Er zijn verschillende observatielijsten in Nederland in gebruik. Geen van deze lijsten is genormeerd of geeft een waardeoordeel. Het advies van de projectgroep is om, ter wille van de eenduidigheid, gebruik te maken van de observatielijst uit Kinderfysiotherapie van Smits-Engelsman en Nijhuis-van der Sanden (2006; pag. 724-725).

 

3.3.3 Vastleggen van de vingerbewegingen tijdens het schrijven

Voor het vastleggen van de vingerbewegingen worden observatie-instrumenten gebruikt. Er is een relatie tussen de schrijfvaardigheid en vingertests, met name de successieve vinger-duimoppositietaak. Daarnaast is er een relatie gevonden tussen de leesbaarheid en/of snelheid van het produceren van letters bij kinderen van 6 en 7 jaar en de in-handmanipulatie, met name de translatiebeweging. Bovendien blijkt uit de resultaten dat translatie een belangrijke predictieve waarde heeft (p ,01) ten aanzien van de schrijfsnelheid (hoofdstuk 2). 

Voor het vastleggen van vingerbewegingen tijdens schrijven zijn de volgende taken bepalend:

  1. successieve vinger-duimoppositietaak; (noot 49)
  2. in-handmanipulatietaak. (noot 50)

De geïsoleerde vingerbewegingen tijdens het schrijven zijn afhankelijk van de schrijftaak zelf en moeten in die context dan ook worden beoordeeld. Omdat er nog geen test is om de geïsoleerde vingerbewegingen tijdens het schrijven (vanuit vingers, pols, elleboog of schouder) te meten, kunnen deze het best gestandaardiseerd worden vastgelegd. Het advies van de projectgroep is om, ter wille van de eenduidigheid, gebruik te maken van de observatielijst uit Kinderfysiotherapie van Smits-Engelsman en Nijhuis-van der Sanden (2006, pag. 724-725).

 

Conclusies

Niveau 3. Om betrouwbaar vast te stellen of de aan het schrijven gerelateerde fijnmotorische bewegingen voldoende snel verlopen, kan de successieve vinger-duimoppositietaak worden gebruikt bij kinderen van 5-18 jaar, conform de methode Largo, omdat hiervoor de meeste normwaarden aanwezig zijn. (C Denckla, 1974; Largo et al., 2001)

Niveau 4. De translatiebeweging kan het best worden gemeten zoals beschreven in de Korte Observatie Ergotherapie Kinderen (KOEK). (D Van Hartingsveldt et al., 2006) 

 

3.3.4 Beoordelen van de motorische coördinatie bij pen-en-papiertaken

Verschillende auteurs adviseren om bij kinderen met handschriftproblemen ook de motorische coördinatie in een potlood-en-papiertaak te meten in een ‘volg-het-spoor’taak door middel van een valide en betrouwbare test. De VMI Beery (5e editie, 2004) en de Movement ABC (versie 1 en 2) zijn beide betrouwbare en valide (sub)tests om deze taak te meten. (noot 51)

 

3.3.5 Beoordelen van de subjectieve beleving van pijn en/of vermoeidheid in de arm

Naast het bestaan van een onleesbaar handschrift en/of problemen met de schrijfsnelheid komen ook regelmatig pijnsensaties en vermoeidheid voor in de arm of hand tijdens of vlak na het schrijven. Een krampachtige manier van schrijven, waarbij er veelal sprake is van te veel spierspanning in de hand of arm, kan leiden tot pijn, vermoeidheid en onvoldoende dissociatie bij het schrijven (hoofdstuk 2). Er zijn weinig objectieve meetinstrumenten beschikbaar om de subjectieve ervaring van pijn en/of vermoeidheid vast te leggen of te meten in relatie tot taak- en omgevingsfactoren. In de literatuur zijn geen meetinstrumenten gevonden die specifiek pijn of vermoeidheid tijdens het schrijven meten. Wel zijn enkele vragenlijsten gevonden die een deelvraag over pijn tijdens het schrijven bevatten (noot 52).

Meetinstrumenten om pijn te meten bij kinderen staan vermeld in de Richtlijn Pijnmeting en Behandeling van pijn bij kinderen, die is ontwikkeld door het CBO (2007). (noot 53)

Parush et al. (1998b) beschreef dat kinderen met een slecht handschrift sneller moe worden dan kinderen zonder slecht handschrift en dat lang schrijven invloed heeft op de kwaliteit van het handschrift met name bij de slechte schrijvers (hoofdstuk 2, noot 13). Daarom kan het van belang zijn de vermoeidheid te meten. (noot 54)

 

Op basis van de onderzoeksbevindingen formuleerde de projectgroep de volgende aanbevelingen:

Pengreep, schrijfhouding, schrijfbeweging, en pijn en/of vermoeidheid

  • Er zijn geen meetinstrumenten om de pengreep, schrijfhouding en schrijfbeweging te meten.
  • De projectgroep adviseert gebruik te maken van de gestandaardiseerde observatielijst uit het boekKinderfysiotherapie (blz. 724-725).
  • Voor de pengreep adviseert de projectgroep de 10-pengrepenschaal van Schneck en Henderson (Movement ABC-2).
  • Het is niet van belang hoe de pen wordt vastgehouden, maar wel of het kind in staat is de beweging aan te passen aan de verschillende eisen van de schrijftaak.
  • In de analyse kunnen zowel taakmanipulaties als manipulaties van de context (materiaal, papierplaatsing, zithoogte etc.) worden opgenomen.
  • In de taakmanipulaties kan aan het kind worden gevraagd te kleuren, tekenen of schrijven waarbij een beroep wordt gedaan op een variatie van bewegingssegmenten (schouder, elleboog, pols, duim-vingerbewegingen) om te toetsen of het kind de beweging aanpast aan de verschillende taakeisen. Hierbij moeten de kwalitatieve aspecten van de bewegingsuitvoering worden vastgelegd.
  • Met behulp van manipulaties van de context kan zorgvuldig worden geanalyseerd welke invloed het schrijfmateriaal, de papierplaatsing etc. hebben op de uitvoering van de taak.
  • De projectgroep adviseert om terughoudend te zijn in het advies de pengreep te corrigeren/wijzigen; correctie daarvan is alleen van belang als dit het schrijfresultaat verbetert.
  • Wanneer een kind onvoldoende lang de houding kan handhaven tijdens het schrijven, is het van belang de juiste context aan te bieden.
  • Als er redenen zijn om aan te nemen dat de schrijfproblemen samenhangen met problemen met de fijne motoriek kan de successieve vinger-duimoppositietaak worden gebruikt bij kinderen van 5-18 jaar conform de methode Largo; de translatiebeweging kan het best worden gemeten zoals beschreven in de Korte Observatie Ergotherapie Kinderen (KOEK).
  • De projectgroep adviseert een ‘volg-het-spoor’taak op te nemen in de analyse van het schrijfprobleem. Deze taak kan het beste gecombineerd worden afgenomen met de Movement ABC-2 en/of de Beery VMI. De keuze voor een van beide tests hangt af van hypothese ten aanzien van de samenhang met andere taken bij het individuele kind.
  • Er zijn geen meetinstrumenten die pijn- of vermoeidheidsklachten tijdens het schrijven meten.
  • Wanneer er aanleiding is aan te nemen dat pijn of vermoeidheid een rol speelt, adviseert de projectgroep de Visueel Analoge Schaal (VAS) of de Numerieke Rating Schaal (NRS) te gebruiken om pijn en/of vermoeidheid tijdens het schrijven te meten.
  • In geval van pijn en/ of vermoeidheid bij het schrijven is het van belang in de analyse zowel taak manipulaties als manipulaties van de context (materiaal, papierplaatsing, zithoogte etc.) op te nemen met specifieke aandacht voor de lengte van de taak om de invloed van pijn/vermoeidheid te objectiveren.

Noot 47 Pengreep

Noot 47 Windsor (2000) en Van Hartingsveldt et al. (2006) adviseren een unanieme beschrijving van de pengreep te hanteren. Ook Schneck (1991) geeft aan dat de pengreep niet bepalend is voor het handschrift, maar vond wel dat kinderen met schrijfproblemen een lagere (slechtere) gripscore behaalden op de 10-grepenschaal dan kinderen zonder schrijfproblemen. Binnen de Movement ABC-2 wordt de 10-pengrepenschaal volgens Schneck en Henderson gebruikt (1990) en Schneck (1991). In de Korte Observatie Ergotherapie Kinderen (KOEK, Van Hartingsveldt et al., 2006) wordt de pengreep geobserveerd en geclassificeerd als een dynamische, statische of onrijpe greep.

 

Noot 48 Schrijfhouding

noot 48 Er is een zwakke tot matige relatie tussen de zithouding en de vloeiendheid van het schrijven (hoofdstuk 2). De papierpositie bleek significant te verschillen tussen goede en slechte schrijvers (Parush et al., 1998b). Over schrijfgerei en schrijfpapier is geen literatuur gevonden (hoofdstuk 2). Er is geen recente literatuur gevonden ten aanzien van meetinstrumenten voor het meten van de houding en de papierplaatsing.

 

Noot 49 Successieve vinger-duimoppositietaak

Noot 49 In de Successieve vinger-duimoppositietaak wordt de snelheid gemeten van 20 opeenvolgende tikbewegingen (5 sets) van de duimtop tegen de andere vingertoppen in volgorde en zonder visuele sturing. De uitvoering verschilt op kleine punten per test of onderzoeker. Binnen het onderzoek van Weintraub en Graham (2000) werd alleen de voorkeurshand onderzocht en werd begonnen bij de pink. Denckla (1974) stelde normen op (n = 237) voor 5-10-jarige kinderen. Zij begint bij de wijsvinger waarbij de kinderen wordt gevraagd recht naar voren te kijken. Kinderen van 7 jaar en ouder voerden 5 series uit, kinderen jonger dan 7 jaar 3 series. Ook Vles et al. (2004) liet 3 series uitvoeren binnen de Maastrichtse Motoriek Test (MMT) bij kinderen jonger dan 7 jaar. Hier keek het kind naar de hand en werd begonnen bij de wijsvinger. Largo et al. (2001) hebben recenter normen vastgelegd voor kinderen van 5-18 jaar (n = 662). De uitvoering van de test was hetzelfde als bij Denckla. Het plafond voor de successieve vinger-duimoppositietaak werd bereikt bij jongeren van 18 jaar.

 

Noot 50 In-handmanipulatietaak

Noot 50 Van de In-handmanipulatietaak is de translatietaak het meest van belang. Hiervoor kan het beste gebruik worden gemaakt van het 100-gatenbord van de KOEK (Van Hartingsveldt et al., 2006). Exner (1997) heeft hiervoor normen beschreven op basis van het onderzoek van Pehoski et al. (1997a, 1997b), die een onderzoek uitvoerden bij 154 normaal ontwikkelende rechtshandige kinderen van 3-7 jaar en 13 volwassenen. De normen, weergegeven in gemiddelde percentages, zijn opgenomen in de KOEK. 

Classificatiesysteem

Daarnaast is er recent een classificatiesysteem voor in-handmanipulaties (Pont et al., 2009) gepubliceerd, waarin 6 bewegingen worden onderscheiden: translatie van de vingers naar de handpalm, van de handpalm naar de vingers, eenvoudige of complexe vinger-duimsamenwerking, en eenvoudige of complexe rotatiebeweging. Van deze tests zijn nog geen normwaarden bekend en er is geen informatie over de psychometrische eigenschappen ervan.

 

Noot 51 De VMI Beery (5e editie, 2004) en de Movement ABC (versie 1 en 2)

Noot 51 Bij het onderdeel Motorische Coördinatie van de VMI worden lijnen getekend binnen een toenemend smaller spoor. Voor deze taken kan een standaardscore worden berekend. Bij het onderdeel Handvaardigheid van de Movement ABC (versie 1 en 2) wordt 1 pen-en-papiertaak getest, waarbij het tweede deel van het spoor binnen de Movement ABC-2 ook smaller wordt. De Movement ABC-2 biedt ook de mogelijkheid de taak af te nemen in een makkelijker of moeilijker context, om zo informatie te vergaren over de grenzen van wat een kind kan met betrekking tot de motorische coördinatie. Voor deze dynamische testafname zijn nog geen normwaarden bekend.

 

Noot 52 Vragenlijst met een deelvraag over pijn tijdens het schrijven

Noot 52 De door leerkrachten in te vullen vragenlijst, de Teacher’s Questionnaire for Handwriting Proficiency (TQHP; Rosenblum, 2003b), brengt naast leesbaarheid en snelheid ook vermoeidheid, pijn en discomfort tijdens het schrijven in kaart. Ook binnen de Alston Evaluation Scale (Rosenblum et al., 2003b) wordt 1 vraag gesteld over pijn. Beide meetinstrumenten zijn nog niet beschikbaar in Nederland.

 

Noot 53 CBO-Richtlijn Pijnmeting en Behandeling van pijn bij kinderen

Noot 53 Het CBO beveelt aan pijnmeetinstrumenten te gebruiken die geschikt zijn voor de leeftijdsgroep, de situatie en de aard van de pijn. Zelfrapportage wordt beschouwd als de gouden standaard bij kinderen vanaf ongeveer 4 jaar. Van deze zelfrapportageschalen kan de Gezichtjesschaal worden gebruikt voor zowel jonge als oudere kinderen, maar dit instrument is niet specifiek gemaakt voor het meten van pijn in de arm of hand bij kinderen met schrijfproblemen. Vanaf de leeftijd van ongeveer 7 jaar kunnen het beste de Visueel Analoge Schalen (VAS) of Numerieke Rating Schalen worden gebruikt. Ook deze schalen zijn niet specifiek gemaakt om pijn in de arm/hand te meten. Het gebruik van schalen levert echter een objectiever beeld van de pijn op dan het navragen zonder een schaal. De pijn en het verloop van de pijn kunnen hiermee worden gekwantificeerd.

 

Noot 54 Meten van vermoeidheid

Noot 54 Vragenlijsten die vaak worden gebruikt om een indicatie te krijgen van de vermoeidheid die een persoon voelt of heeft ervaren zijn de Checklist Individual Strength (CIS 20; Vercoulen et al., 1999) en de Borg RPE-schaal. De Children’s OMNI Perceived Exertion Scale (1-10) is afgeleid van de Borg RPE-schaal. Al deze instrumenten meten vermoeidheid bij fysieke inspanning. Er is geen specifiek meetinstrument gevonden om vermoeidheid tijdens het schrijven vast te leggen.

    • Abbott RD, Berninger VW. Structural Equation Modeling of Relationships among Developmental Skills and Writing Skills in Primary-Grade and Intermediate-Grade Writers. J Educ Psychol. 1993;85(3):478-508.
    • Adi-Japha E, Freeman NH. Development of differentiation between writing and drawing systems. Dev Psychol. 2001;37(1):101-14.
    • Alston J. A legibility index: Can handwriting be measured? Educ Rev. 1983;35:237-42.
    • Amundson S. Evaluation Tool of Children’s Handwriting problems. O.T. Kids Inc. Horner, Alaska; 1995.
    • Avi-Itzhak T, Obler DR. Clinical Value of the VMI Supplemental Tests: A modified Replication Study. Optom Vis Sci. 2008;85(10):1007-11.
    • Barnett A, Henderson SE, Scheib B, Schulz J. Detailed Assessment of Speed of Handwriting (DASH). Manual UK. Oxford: Harcourt Assessment; 2007.
    • Barnett A, Henderson SE, Scheib B, Schulz J. Development and standardization of a new handwriting speed test: The Detailed Assessment of Speed of Handwriting. Br J Educ Psychol. 2009;1(1):137-57.
    • Barnhardt C, Borsting E, Deland P, Pham N, Vu T. Relationship between visual-motor integration and spatial organization of written language and math. Optom Vis Sci. 2005;82(2):138-43.
    • Beery KE. The Beery-Buktenica developmental test of visual-motor integration (5th ed.). Minneapolis: NCS Pearson Inc; 2004.
    • Beknopte handleiding bij de Diagnostische Criteria van de DSM-IV-TR. Lisse: Swets & Zeitlinger; 2000.
    • Ben-Pazi H, Kukke S, Sanger TD. Poor penmanship in children correlates with abnormal rhythmic tapping: A broad functional temporal impairment. J Child Neurol. 2007;22(5):543-9.
    • Berninger VW, Abbott RD, Augsburger A, Garcia N. Comparison of pen and keyboard transcription modes in children with and without learning disabilities. Learn Disabil Q. 2009;32:123-41.
    • Berninger VW, Abbott RD, Jones J, Wolf BJ, Gould L, Anderson-Youngstrom M, Shimada S, Apel K. Early development of language by hand: composing, reading, listening, and speaking connections; three letter-writing modes; and fast mapping in spelling. Dev Neuropsychol. 2006a;29(1):61-92.
    • Berninger VW, Abbott RD, Whitaker D, Sylvester L, Nolen SB. Integrating Low- and High Level Skills in Instructional Protocols for Writing Disabilities. Learn Disabil Q. 1995;18(4):293-309.
    • Berninger VW, Colwell SO. Relationships between neurodevelopmental and educational findings in children aged 6 to 12 years. Pediatrics. 1985;75(4):697-702.
    • Berninger VW, Fuller F. Gender Differences in Orthographic, Verbal, and Compositional Fluency: Implications for Assessing Writing Disabilities in Primary Grade Children. J Sch Psychol. 1992a;30:363-82.
    • Berninger VW, Graham S. Language by Hand: A Synthesis of a Decade of Research on Handwriting. Handwriting Review. 1998;12:11-25.
    • Berninger VW, Mizokawa D, Bragg R. Theory-based diagnosis and remediation of writing. J Sch Psychol. 1991;29:57-9.
    • Berninger VW, Rutberg J. Relationship of finger function to beginning writing- Application to diagnosis of writing disabilities. Dev Med Child Neur. 1992b;34(3):198-215.
    • Berninger VW, Rutberg JE, Abbott RD, Garcia N, Anderson-Youngstrom M, Brooks A, Fulton C. Tier 1 and Tier 2 early intervention for handwriting and composing. J Sch Psychol. 2006b;44:3-30.
    • Berninger VW, Vaughan KB, Abbott RD, Abbott SP, Woodruff Rogan L, Brooks A, Reed E, Graham S. Treatment of handwriting problems in beginning writers: Transfer from handwriting to composition. J Educ Psychol. 1997;89:652-66.
    • Berninger VW, Yates C, Cartwright A, Rutberg J, Remy E, Abbott R. Lower-level developmental skills in beginning writing. Read Writ. 1992c;4:257-80.
    • Berninger VW, Yates C, Lester K. Multiple orthographic codes in acquisition of reading and writing skills. Read Writ. 1991;3:115-49.
    • Berninger VW. Process Assessment of the Learner test Battery for reading and writing (PAL-RW). San Antonio, Texas: Psychological Cooperation; 2001
    • Blank R, Miller V, Von Voss H, Von Kries R. Effects of age on distally and proximally generated movements: a kinematic analysis of school children and adults. Dev Med Child Neurol. 1999;41:592-86.
    • Blöte AW, Hamstra-Bletz L. A longitudinal study on the structure of handwriting. Percept Mot Skills. 1991;72:983-94.
    • Bo J, Bastian AJ, Kagerer FA, Contreras-Vidal JL, Clark JE. Temporal variability in continuous versus discontinuous drawing for children with Developmental Coordination Disorder. Neurosci Lett. 2008;431:215-20.
    • Bosga-Stork I, Overvelde A, Van Bommel-Rutgers I, Van Cauteren M, Halfwerk B, Nijhuis-van der Sanden R, Smits-Engelsman B. Inventarisatie van verwijzingspatroon, onderzoek en behandeling van kinderen met schrijfproblemen. Een digitale enquête. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2009a;21:14-8.
    • Bosga-Stork I, Overvelde A, Van Cauteren M, Van Bommel I, Halfwerk B, Smits-Engelsman B, Nijhuis-Van der Sanden R. Schrijfproblemen: kinderfysiotherapie als onderdeel van de ketenzorg. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2009b; 22:8-14.
    • Brown T, Unsworth C, Lyons C. An evaluation of the construct validity of the Developmental Test of Visual- Motor Integration using the Rasch Measurement Model. Aust Occup Ther J. 2009;56(6):393-402.
    • Bruininks RH, Bruininks BD. Bruininks-Oseretsky Test of Motor Proficiency, Second Edition (BOT-2), manual. AGS Publishing. Circle Pines, Minnesota.
    • Burton AW, Dancisak MJ. Grip form and Graphomotor Control in Preschool Children. Am J Occup Ther. 2000;54:9-17.
    • Cairney J, Missiuna C, Veldhuizen S, Wilson B. Evaluation of the psychometric properties of the developmental coordination disorder questionnaire for parents (DCD-Q): Results from a community based study of school-aged children. Hum Mov Sci. 2008;27(6):932-40,
    • Case-Smith J. Effectiveness of school-based occupational therapy intervention on handwriting. Am J Occup Ther. 2002;56:17-25.
    • Case-Smith J. The Relationships among Sensorimotor Components, Fine Motor Skill, and Functional Performance in Preschool Children. Am J Occup Ther. 1995;49(7):645-52.
    • Chang SH, Yu NY. Discriminant Validity of the Visual Motor Integration Test in Screening Children with Handwriting Dysfunction. Percept Mot Skills. 2009;109(3):770-82.
    • Chartrel E, Vinter A. The impact of spatio-temporal constraints on cursive letter handwriting in children. Learn Instruc. 2008;18:537-47.
    • Christensen CA. Relationship between orthographic-motor integration and computer use for the production of creative and well-structured written text. Br J Educ Psychol. 2004;74:551-64.
    • Civetta LR, Hillier SL. The Developmental Coordination Disorder Questionnaire and Movement Assessment Battery for Children as a Diagnostic Method in Australian Children. Pediatr Phys Ther. 2009;20(1):39-46.
    • Connelly V, Gee D, Walsh E. A comparison of keyboarded and handwritten compositions and the relationship with transcription speed. Br J Educ Psychol. 2007;77:479-92.
    • Cools W, De Martelaer K, Samaey C, Andries C. Movement skill assessment of typically developing preschool children: A review of seven movement skill assessment tools. J Sports Sci Med. 2008;8:154-68.
    • Copley J, Ziviani J. Kinesthetic sensitivity and handwriting ability in grade one children. Austr Occ Ther J. 1990;37:39-43.
    • Cornhill H, Case-Smith J. Factors that relate to good and poor handwriting. Am J Occup Ther. 1996;50(9):732-9.
    • Croce RV, Horvat M, McCarthy E. Reliability and concurrent validity of the Movement Assessment Battery for Children. Percept Mot Skills. 2001;93:275-80.
    • Crook C, Bennett L. Does using a computer disturb the organization of children`s writing? Br J Educ Psychol. 2007;25:313-21.
    • Cunningham AE, Stanovich KE. Early spelling acquisition: Writing beats the computer. J Educ Psychol. 1990; 82(1):159-62.
    • Daly CJ, Kelley GT, Krauss A. Relationship between visual-motor integration and handwriting skills of children in kindergarten: a modified replication study. Am J Occup Ther. 2003;57(4):459-62.
    • de Kloet A, Calame E, Reinders H, Smits-Engelsman BCM, Schoemaker M, Volman C. Vragenlijst gevoel van motorische competentie; ‘Hoe ik vind dat ik het doe?’. Interne publicatie. Den Haag: Sophia Revalidatie Den Haag. 2005.
    • Denckla MA. Development of Motor Co-ordination in normal children. Dev Med Child Neurol. 1974;16:129-741.
    • Dennis JL, Swinth Y. Pencil Grasp and Children’s Handwriting Legibility During Different-Length Writing Tasks. Am J Occup Ther. 2001;55(2):175-83.
    • Denton PL, Cope S, Moser C. The effects of sensorimotor-based intervention versus therapeutic practice on improving handwriting performance in 6- 11 year old children. Am J Occup Ther. 2006;60:16-25.
    • Di Brina C, Niels R, Overvelde A, Levi G, Hulstijn W. Dynamic Time Warping: A new method in the study of poor handwriting. Hum Mov Sci. 2008;26(2):242-55.
    • Dickerson-Mayes S, Calhoun SL. Comparison of scores on two recent editions of the developmental test of visual-motor integration. Percept Mot Skills. 1998;87:1324-6.
    • Diekema SM, Deitz J, Amundson SJ. Test-retest reliability of the Evaluation Tool of Children’s Handwriting - Manuscript. Am J Occup Ther. 1998;52:248-55.
    • Dunford C, Missiuna C, Street E, Sibert J. Children’s Perceptions of the Impact of Developmental Coordination Disorder on Activities of daily Living. Br J Occup Ther. 2005;68(5):207-14.
    • Dunford C, Missiuna C, Street E, Sibert J. Children`s perceptions of the impact of developmental coordination disorder on activities of daily living. Br J Occup Ther. 2005;68(5):207-14.
    • Engel-Yeger B, Nagauker-Yanuv L, Rosenblum S. Handwriting performance, self-reports, and perceived self-efficacy among children with dysgraphia. Am J Occup Ther. 2009;63:182-92.
    • Erez N, Parush S. The Hebrew Handwriting Evaluation (2nd ed.). School of Occupational Therapy. Jerusalem: Faculty of Medicine, Hebrew University of Jerusalem; 1999.
    • Exner CE. Clinical Interpretation of In Hand manipulation in young children: translation movements. Am J Occup Ther. 1997;51:729-32.
    • Exner CE. Intervention for children with hand skill problems. In: Handfunction in the Child: Foundation for remediation, Henderson A, Pehoski C, editors. St. Louis, Missouri: Mosby Elsevier; 2006.
    • Feder KP, Majnemer A, Bourbonnais D, Platt R, Blayney M, Synnes A. Handwriting performance in preterm children compared with term peers at age 6 to 7 years. Dev Med Child Neur. 2005;47:163-70.
    • Feder KP, Majnemer A, Bournonnais D, Blayney M, Morin I. Handwriting performance on the ETCH-M in Grade One Regular Education Program. Phys Occup Ther Pediatr. 2007a;27(2):43-62.
    • Feder KP, Majnemer A. Children`s Handwriting tools and their psychometric properties. Phys Occup Ther Pediatr. 2003;23(3):65-84.
    • Feder KP, Majnemer A. Handwriting development, competency, and intervention. Review. Dev Med Child Neurol. 2007b;49:312-7.
    • Fernandes DN, Chau T. Fractal dimensions of pacing and grip force in drawing and handwriting production. J Biomech. 2008;41(1):40-6.
    • Folio MK, Fewell R. Peabody Developmental Motor Scales, Second Edition (PDMS-2): Examininer`s Manual. 2000. Tex: PRO-ED, Inc. Austin.
    • Freeman A, MacKinnon JR, Miller LT. Keyboarding for Students with Handwriting Problems. Phys Occup Ther Pediatr. 2005;25(1):119-48.
    • Frijters MCT, Westenberg Y, Smits-Engelsman BCM. Vergelijking van de Movement-ABC-2 test en De Bayley Scales of Infant Development Motorische Schaal (BSID-II-NL-M) bij kinderen van 36 tot 43 maanden. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2010;22:14-5.
    • Gijzen R. De motorische competentiebeleving van kinderen met DCD. Betrouwbaarheid en validiteit van de vragenlijst ‘Hoe ik vind dat ik het doe?’ Afstudeerscriptie. Utrecht: Universiteit Utrecht, Faculteit Sociale Wetenschappen, Master Orthopedagogiek; 2008.
    • Gijzen R. De motorische competentiebeleving van kinderen met DCD. Betrouwbaarheid en validiteit van de vragenlijst ‘Hoe ik vind dat ik het doe?’. Afstudeerscriptie. Utrecht: Universiteit Utrecht, Faculteit Sociale Wetenschappen, Master Orthopedagogiek; 2008.
    • Gordon BH, Velkey AJ. Pencil lead diameter affects response sheet completion time. Percept Mot Skills. 2000;90:326-8.
    • Goyen TA, Duff S. Discriminant validity of the Developmental Test of Visual-Motor Integration in relation to children with handwriting dysfunction. Aust Occup Ther J. 2005;52(2):109-15.
    • Graham S, Berninger VW, Abbott, RD, Abbott SP, Whitaker D. Role of mechanics in composing of elementary school students. A new methodological approach. J Educ Psychol. 1997;89(1):170-82.
    • Graham S, Harris K, Mason L, Fink-Chorzempa B, Moran S, Saddler B. How do primary grade teachers teach handwriting? A national survey. Read Writ. 2008;21:49-69.
    • Graham S, Harris KR, Fink B. Is handwriting causally related to learning to write? Treatment of handwriting problems in beginning writers. J Educ Psychol. 2000;92(4):620-33.
    • Graham S, Harris KR. Improving the writing performance of young struggling writers: Theoretical and programmatic research from the center on accelerating student learning. J Spec Educ. 2005;39(1):19-33.
    • Graham S, Struck M, Santoro J, Berninger VW. Dimensions of good and poor handwriting legibility in first and second graders: motor programs, visual-spatial arrangement, and letter formation parameter setting. Dev Neuropsychol. 2006;29(1):43-60.
    • Graham S, Weintraub N, Berninger V, Schafer W. Development of Handwriting Speed and Legibility in Grades 1-9. J Educ Res. 1998;92(1):42-52.
    • Graham S, Weintraub N, Berninger V. Which Manuscript Letters Do Primary Grade Children Write Legibly? J Educ Psychol. 2001;93(3):488-97.
    • Graham S, Weintraub N. A review of handwriting research: progress and prospects from 1980 to 1994. Educ Psychol Rev. 1996;8(1):7-87.
    • Greer T, Lockman JJ. Using writing instruments: invariances in young children and adults. Child Dev. 1998;69(4):888-902.
    • Hagborg WJ, Aiello-Coultier M. The Developmental Test of Visual-Motor Integration – 3R and teachers` ratings of written language. Percept Mot Skills. 1994;79(1 Pt 2):371-4.
    • Hamstra-Bletz L, Blöte A. A longitudinal study on dysgraphic handwriting in primary school. J Learn Disab. 1993a;26:689-99.
    • Hamstra-Bletz L. Het kinderhandschrift: ontwikkeling en beoordeling (proefschrift). 1993b. Rijksuniversiteit Leiden; Leiden.
    • Hamstra-Bletz L, Blöte A. Development of handwriting in primary school: a longitudinal study. Percept Mot Skills. 1990;70:759-70.
    • Hamstra-Bletz L, De Bie J, Den Brinker BPLM. Beknopte beoordelingsmethode voor kinderhandschriften: Experimentele versie (Concise evaluation scale for children’s handwriting: Experimental version). Lisse: Swets & Zeitlinger; 1987.
    • Hartman A. No adverse effect of viscristine on handwriting in children after completion therapy. Pediatr Blood Cancer. 2007;49:841-5.
    • Hay J. Adequacy in and predilection for physical activity in children. Clin J Sport Med. 1992;2:192-201.
    • Henderson SE, Sugden DA, Barnett AL. Movement Assessment Battery for Children-2, Second Edition (Movement ABC-2)(Examiner’s Manual). Londen: Harcourt Assessment; 2007.
    • Henderson SE, Sugden DA. Movement Assessment Battery for Children. 1992. The Psychological Corporation, Londen, England.
    • Jelsma LD, Van Bergen-Verhoef LLJ, Niemeijer AS, Smits-Engelsman BCM. Overeenstemming tussen de Movement Assessment Battery for Children second edition en de Bruininks-Oseretsky Test of Motor Profiency second edition bij kinderen van 7-11 jaar. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2010;22:16-7.
    • Jones D, Christensen CA. Relationship between automaticity in handwriting and students’ ability to generate written text. J Educ Psychol. 1999;91(1):44-9.
    • Jongmans M, Linthorst-Bakker E, Westenberg Y, Smits-Engelsman BCM. Use of a task-oriented self-instruction method to support children in primary school with poor handwriting quality and speed. Hum Mov Sci. 2003;22:549-66.
    • Kaiser ML, Albaret JM, Doudin PA. Relationship between Visual-Motor Integration, Eye-Hand Coordination, and Quality of Handwriting. J Occup Ther. 2009; 2:87-95.
    • Kandel S, Hérault L, Grosjacques G, Lambert E, Fayol M. Orthographic vs. phonologic syllables in handwriting production. Cognition. 2009;110(3):440-4.
    • Kandel S, Soler O, Valdois S, Gros C. Graphemes as motor units in the acquisition of writing skills. Read Writ. 2006a;19:313-37.
    • Kandel S, Valdois S. Syllables as functional units in a copying task. Lang Cogn Process. 2006b;21(4):432-52.
    • Karlsdottir R, Stefansson T. Predicting performance in primary school subjects. Percept Mot Skills. 2003;97:1058-60.
    • Karlsdottir R, Stefansson T. Problems in developing functional handwriting. Percept Mot Skills. 2002;94:623-62.
    • Karlsdottir R. Comparison of cursive models for handwriting instruction. Percept Mot Skills. 1997;85:1171-84.
    • Karlsdottir R. Development of cursive handwriting. Percept Mot Skills. 1996a;82:659-73.
    • Karlsdottir R. Print-script as Initial Handwriting Style I: effects on the development of handwriting. Scand J Educ Res. 1996b;40(2):161-74.
    • Kharraz-Tavakol OD, Eggert T, Mai N, Straube A. Learning to write letters: transfer in automated movements indicates modularity of motor programs in human subjects. Neurosci Lett. 2000;282:33-6.
    • Koziatek SM, Powell NJ. Pencil Grips, Legibility, and Speed of Fourth-Graders’ Writing in Cursive. Am J Occup Ther. 2003;57(3):284-8.
    • Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. Richtlijn Pijnmeting en Behandeling van pijn bij Kinderen. Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde. 2007. Beschikbaar viahttp://www.pallialine.nl; geraadpleegd op 1 november 2010.
    • Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg Centraal BeleidsOrgaan (CBO). Evidence-based Richtlijnontwikkeling. Handleiding voor werkgroepleden. Utrecht; 2007.
    • Largo RH, Caflisch JA, Hug F, Muggli K, Molnar AA, Molinari L, Sheehy A, Gasser T. Neuromotor development from 5 to 18 years. Part 1: timed performance. Dev Med Child Neurol. 2001;43:436-43.
    • Leemrijse C, Meijer OG, Vermeer A, Lambregts B, Adèr HJ. Detecting individual change in children with mild to moderate motor impairment: the standard error of measurement of the Movement ABC. Clin Rehabil. 1999;13(5):420-9.
    • Longcamp M, Anton JL, Roth M, Velay JL. Visual presentation of single letters activates a premotor area involved in writing. NeuroImage. 2003;19:1492-1500.
    • Longcamp M, Boucard C, Gilhodes JC, Anton JL, Roth M, Nazarian B, Velay JL. Learning through Hand- or Typewriting Influences Visual Recognition of New Graphic Shapes: Behavioral and Functional Imaging Evidence. J Cogn Neurosci. 2008;20(5):802-15.
    • Longcamp M, Boucard C, Gilhodes JC, Velay JL. Remembering the orientation of newly learned characters depends on the associated writing knowledge: A comparison between handwriting and typing. Hum Mov Sci. 2006a;25:646-56.
    • Longcamp M, Tanskanen T, Hari R. The imprint of action: Motor cortex involvement in visual perception of handwritten letters. NeuroImage. 2006b; 33:681-8.
    • Longcamp M, Zerbato-Poudou MT, Velay JL. The influence of writing practice on letter recognition in preschool children: A comparison between handwriting and typing. Acta Psychol. 2005;119:67-79.
    • Lord R, Hulme C. Kinaesthetic sensitivity of normal and clumsy children. Dev Med Child Neur. 1987;29(6):720-5.
    • Maeland AF. Handwriting and perceptual-motor skills in clumsy, dysgraphic, and `normal` children. Percept Mot Skills. 1992;75(3Pt2):1207-17.
    • Maki HS, Voeten MJM, Vauras MMS, Poskiparta EH. Predicting writing skill development with word recognition and preschool readiness skills. Read Writ. 2001;14:643-72
    • Malloy-Miller T, Polatajko H, Anstett B. Handwriting error patterns of children with mild motor difficulties. Can J Occup Ther. 1995;62(5):258-67.
    • Marr D, Cermak C, Cohn ES, Henderson A. Fine Motor Activities in Head Start and Kindergarten Classrooms. Am J Occup Ther. 2003;57(5):550-7.
    • Marr D, Cermak C. Consistency of Handwriting in Early Elementary Students. Am J Occup Ther. 2002a;57:161-7.
    • Marr D, Cermak C. Predicting handwriting performance of early elementary students with the developmental test of visual-motor integration. Percept Mot Skill. 2002b;95:661-9.
    • Marr D, Dimeo SB. Outcomes associated with a summer handwriting course for elementary students. Am J Occup Ther. 2006;60:10-5.
    • Marr D, Windsor MM, Cermak S. Handwriting Readiness:: Locatives and Visuomotor Skills in the Kindergarten Year. Early Child Res Pract. 2001;Spring:1-6.
    • McHale K, Cermak SA. Fine motor activities in elementary school: Preliminary findings and provisional implications for children with the fine motor problems. Am J Occup Ther. 1992;46:898-2.
    • Meulenbroek RGJ, Van Galen GP. Movement Analysis of Repetitive writing behaviour of first, second and third grade primary school children. In Graphonomics: Contemporary Research in Handwriting Kao HSR, Van Galen GP, & Hoosain R, editors. Nederland: Elsevier Science; 1986.
    • Meulenbroek RGJ, Van Galen GP. Perceptual-Motor Complexity of Printed and Cursive Letters. J Exp Educ. 1990;58(2):95-110.
    • Missiuna C, Pollock N, Law M, Walter S, Cavey N. Examination of the Perceived Efficacy and Goal Setting System (PEGS) with children with disabilities, their parents, and teachers. Am J Occup Ther. 2006;60:204-14.
    • Missiuna C, Pollock N, Law M. The Perceived Efficacy and Goal setting System (PEGS). 2004. TX: Psych Corp; San Antonio, Texas.
    • Miyahara M, Piek JP, Barrett NC. Effect of postural instability on drawing errors in children: A synchronized kinematic analysis of hand drawing and body motion. Hum Mov Sci. 2008;27:705-13.
    • Nagi SZ. Some conceptual issues in disability and rehabilitation. In: Sociology and rehabilitation, Sussman MD, editors. , Washington: Am Sociological Association; 1965, pp. 100-113.
    • Naider-Steinhart S, Katz-Leurer M. Analysis of proximal and distal muscle activity during handwriting tasks. Am J Occup Ther. 2007;61(4):392-8.
    • Naka M. Repeated writing facilitates children`s memory for pseudocharacters and foreign letters. Mem Cognit. 1998;26(4):804-9.
    • Niemeijer AS. Neuromotor Task Training: physiotherapy for children with developmental coordination disorder (proefschrift). Groningen: Rijksuniversiteit Groningen; 2007.
    • Oehler E, Dekrey H, Eadry E, Fogo J, Lewis E, Maher C, Schilling A. The effect of pencil size and shape on the pre-writing skills of kindergartners. Phys Occ Ther Ped. 2000;19(3/4):53-60.
    • Olive T, Favart M, Beauvais C, Beauvais L. Children’s cognitive effort and fluency in writing: Effects of genre and of handwriting automatisation. Learn Instruc. 2009;19:299-308.
    • Olive T, Kellogg RT. Concurrent activation of high- and low-level production processes in written composition. Mem Cognit. 2002;30(4):594-600.
    • O`Mahony P, Dempsey M, Killeen H. Handwriting speed: duration of testing period and relation to socio-economic disadvantage and handedness. Occup Ther Int. 2008;15(3):165-77.
    • Overvelde A, Bosga-Stork I, Nijhuis-van der Sanden R.(2009). Een schrijfprobleem: niet altijd een kinderfysiotherapeutisch probleem. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2009;21:15-20.
    • Overvelde A, Van Bommel-Rutgers I, Bosga-Stork I, Smits-Engelsman B, Nijhuis-Van der Sanden R. Is er een relatie tussen fijne motoriek en schrijven? Een systematische review. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2010;22:42-7.
    • Parush S, Levanon-Erez N, Weintraub N. Ergonomic factors influencing handwriting performance. Work. 1998a;11:295-305.
    • Parush S, Pindak V, Hahn-Markowitz J, Mazor-Karsenty T. Does fatigue influence children`s handwriting performance? Work. 1998b;11:307-13.
    • Pehoski C, Henderson A, Tickle-Degnen L. In-hand manipulation in young children: Rotation of an object in the fingers. Am J Occup Ther. 1997a;51:544-52.
    • Pehoski C, Henderson A, Tickle-Degnen L. In-hand manipulation in young children: Translation movements. Am J Occup Ther. 1997b;51:719-28.
    • Peters M. Incidence of left-handed writers and the inverted writing position in a sample of 2194 German elementary school children. Neuropsychologia. 1986;24(3):429-33.
    • Peterson CQ, Nelson AL. Effect of an occupational intervention on printing in children with economic disadvantages. Am J Occup Ther. 2003;57:152-60.
    • Peverly ST, Ramaswamy V, Brown C, Sumowski J, Alidoost M, Garner J. What Predicts Skill in Lecture Note Taking? J Educ Psych. 2007;99(1):167-80.
    • Peverly ST. The Importance of Handwriting Speed in Adult Writing. Dev Neuropsychol. 2006;29(1):197-16.
    • Pont K, Wallen M, Bundy A. Conceptualising a modified system for classification of in-hand manipulation. Austr Occ Ther J. 2009;56:2-15.
    • Preminger F, Weiss PL, Weintraub N. Predicting occupational performance: handwriting versus keyboarding. Am J Occup Ther. 2004;58(2):193-201.
    • Read JC. A study of the usability of handwriting recognition for text entry by children. Sci Direct Interact Comp. 2007;19:57-69.
    • Ritchey KD. The building blocks of writing: Learning to write letters and spell words. Read Writ. 2008;21:27-47.
    • Rogers J, Case-Smith J. Relationships between handwriting and keyboarding performance of sixth-grade students. Am J Occup Ther. 2002; 56(1):34-9.
    • Rosenblum S, Dvorkin AY, Weiss PL. Automatic segmentation as a tool for examining the handwriting process of children with dysgraphic and proficient handwriting. Hum Mov Sci. 2006a;25(4-5):608-21.
    • Rosenblum S, Goldstand S, Parush S. Relationships among Biomechanical Factors, Handwriting Product Quality, Handwriting Efficiency, and Computerized Handwriting Process Measures in Children with and without Handwriting Difficulties. Am J Occup Ther. 2006b;60(1):28-39.
    • Rosenblum S, Livneh-Zirinski M. Handwriting process and product characteristics of children diagnosed with developmental coordination disorder. Hum Mov Sci. 2008a;27:200-214.
    • Rosenblum S, Parush S, Weiss P. The in air phenomenon: temporal and spatial correlates of the handwriting process. Percept Mot Skills. 2003a;96:933-54.
    • Rosenblum S, Weiss P L, Parush S. Product and process evaluation of handwriting difficulties. Educ Psychol Rev. 2003b;15(1):41-81.
    • Rosenblum S, Weiss PL, Parush S. Handwriting evaluation for developmental dysgraphia: Process versus product. Read Writ. 2004;17:433-58.
    • Rosenblum S. Development, reliability, and Validity of the Handwriting Profiency Screening Questionnaire (HPSQ). Am J Occup Ther. 2008b;62(3):298-307.
    • Rosenblum S. Using the Alphabet Task to differentiate between proficient and nonproficient handwriters. Percept Mot Skills. 2005;100:629-39.
    • Rothstein JM, Echternach JL, Riddle DL. The Hypothesis-Oriented Algorithm for Clinicians II (HOAC II): A guide for patient management. Phys Ther. 2003;83:455-70.
    • Rubin N, Henderson SE. Two sides of the same coin: Variation in teaching methods and failure to learn to write. Spec Educ. 1982;9:17-24.
    • Rueckriegel SM, Blankenburg F, Burghardt R, Ehrlich S, Henze G, Mergl R, Driever PH. Influence of age and mobement complexity on kinematic hand mobement parameters in childhood and adolescence. Int J Neurscience.2008;26:655-63.
    • Schenkman M, Deutsch JE, Gill-Body KM. An Integrated Framework for Decision Making in Neurologic Physical Therapist Practice. Phys Ther. 2006; 86(12):1681-702.
    • Schneck CM, Henderson A. Descriptive Analysis of the Developmental Progression of Grip Position for Pencil and Crayon Control in Nondysfunctional Children. Am J Occup Ther. 1990;44(10):893-900.
    • Schneck CM. Comparison of Pencil Grip Patterns in First graders with Good and Poor Writing Skills. Am J Occup Ther. 1991;45(8):701-6.
    • Schoemaker MM, Flapper B, Verheij NP, Wilson BN, Reinders-Messelink HA, Kloet de A. Evaluation of the developmental coordination disorder questionnaire as a screening instrument. Dev Med Child Neurol. 2006;48(8);668-73.
    • Schoemaker MM, Flapper BCT, Reinders-Messelink HA, Kloet de A. Validity of the motor observation questionnaire for teachers as a screening instrument for children at risk for developmental coordination disorder. Hum Mov Sci. 2008;27:190-9.
    • Schoemaker MM, Reinders-Messelink HA, Kloet AJ. Coördinatievragenlijst Voor Ouders (vertaling van de DCD-Questionnaire van BN Wilson, december 2007). Interne publicatie. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen; 2007.
    • Schoemaker MM, Smits-Engelsman BCM, Jongmans MJ. Psychometric properties of the M-ABC Checklist as a screenings instrument for children with developmental coordination disorder. Br J Educ Psychol. 2003a;73:425-41.
    • Schoemaker MM. Handleiding Groninger Motoriek Observatieschaal (GMO). Interne publicatie. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen; 2007.
    • Schulz J, Henderson SE, Sugden DA, Barnett AL. Structural validity of the Movement ABC-2 test: Factor structure comparisons across three age groups. ResDevDisabil. 2011 Feb 15. doi:10.1016/j.ridd.2011.01.032
    • Shumway- Cook A, Woollacott MH. (Eds.) Motor Control and Theories. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2007, pp. 3-20.
    • Simons J, Defourny V. Overeenkomst tussen het oordeel van de leerkrachten en het resultaat op de Beknopte Beoordelingsmethode voor Kinderhandschriften bij Vlaamse kinderen. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2005;16:6-13.
    • Smith-Zuzovsky N, Exner CE. The Effect of Seated Positioning Quality on Typical 6- and 7- Year-Old Children’s Object Manipulations Skills. Am J Occup Ther. 2004;58:380-8.
    • Smits-Engelsman B, Vrenken I, Stevens M, Van Hagen A.Systematische opsporing Schrijfproblemen (SOS): een hulpmiddel voor leerkrachten bij het signaleren van motorische schrijfproblemen van leerlingen in primair onderwijs. Breda: Avans plus; 1999.
    • Smits-Engelsman BCM, Fiers MJ, Henderson SE, Henderson L. Interrater reliability of the Movement Assessment Battery for Children. Phys Ther. 2008;88:286-94.
    • Smits-Engelsman BCM, Niemeijer AS, Van Galen GP. Fine motor deficiencies in children diagnosed as DCD on poor grapho-motor ability. Hum Mov Sci. 2001;20(1-2):161-82.
    • Smits-Engelsman BCM, Niemeijer AS. Movement Assessment Battery for Children, tweede editie (Movement ABC-2). Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2010a;22:9-13.
    • Smits-Engelsman BCM, Nijhuis-van der Sanden MWG. Motorische schrijfproblemen. In: Van Empelen R, Nijhuis-van der Sanden R, Hartman A, editors. Kinderfysiotherapie. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg; 2006, pp. 709-25.
    • Smits-Engelsman BCM, Schoemaker MM, Jansen MPHT, Niemeijer A.S. Fysiotherapie bij schrijfproblemen. Een effectevaluatie. Ned Tijdschr Fysiother. 1996;106:156-66.
    • Smits-Engelsman BCM, Schoemaker MM. The School Questionnaire for Teachers (SQT), in press.
    • Smits-Engelsman BCM, Stevens M, Frenken I, Hagen van A. Systematische Opsporing Schrijfproblemen (SOS): een hulpmiddel voor leerkrachten bij het signaleren van motorische schrijfproblemen van leerlingen in het Basis en Speciaal Onderwijs. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2005;17:16-21.
    • Smits-Engelsman BCM, Van Galen GP, Michels CGJ. De leerkracht beoordeeld: Inschatting van schrijfvaardigheidsproblemen en motorische achterstand bij basisschool leerlingen. Tijdschr Onderwijsresearch. 1995a;20:285-99.
    • Smits-Engelsman BCM, Van Galen GP. Dysgraphia in children: Lasting psychomotor deficiency or transient developmental delay? J Exp Child Psych. 1997;67:164-84.
    • Smits-Engelsman BCM, Wilson PH, Westenberg Y, Duysens J. Fine motor deficiencies in children with developmental coordination disorder and learning disabilities: An underlying open-loop control deficit. Hum Mov Sci. 2003;22:495-513.
    • Smits-Engelsman BCM. Nederlandse Bewerking van de Movement Assessment Battery for Children. Handleiding. Lisse: Swets en Zeitlinger; 1998.
    • Smits-Engelsman BCM. Nederlandse bewerking van de Movement Assessment Battery for children -2. Handleiding. Amsterdam: Pearson; 2010b.
    • Smits-Engelsman BCM. Theory-based diagnosis of fine motor-coordination development and deficiencies using handwriting tasks. PhD Thesis. Nijmegen: University of Nijmegen, 1995b .
    • Stefansson T, Karlsdottir R. Formative evaluation of handwriting quality. Percept Mot Skills. 2003;97(3):1231-64.
    • Ste-Marie DM, Clark SE, Findlay LC, Latimer AE. High levels of contextual interference enhance handwriting skill acquisition. J Mot Behav. 2004;36(1):115-26.
    • Sudsawad P, Trombly CA, Henderson A, Tickle-Degnen L. Testing the Effect of Kinesthetic Training on Handwriting Performance in First-Grade Students. Am J Occup Ther. 2002;56(1):26-33.
    • Sudsawad P, Trombly CA, Henderson A, Tickle-Degnen L. The relationship between the Evaluation Tool of Children’s Handwriting and teachers’ perceptions of handwriting legibility. Am J Occup Ther. 2001;55:518-23.
    • Taylor-Kulp M, Mazzola-Sortor J. Clinical Value of the Beery Visual-Motor Integration Supplemental Tests of Visual Perception and Motor Coordination. Optom Vis Sci. 2003;80(4):312-15.
    • Tseng MH, Murray EA. Differences in perceptual-motor measures in children with good and poor handwriting. Occ Ther J Res. 1994;14:19-36.
    • Tseng, M., Cermak, S. The Influence of Ergonomic Factors and Perceptual-Motor Abilities on Handwriting Performance. Am J Occ Ther. 1993;47(10):919-26.
    • van Beek I, Booij JC, Niemeijer AS, Smits-Engelsman BMC. De Movement ABC-2 Test en de Korperkoordinations test für Kinder vergeleken bij 11-16-jarigen. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2010;22:18.
    • van Bommel-Rutgers I, Overvelde A, Bosga-Stork I, Nijhuis-Van der Sanden R. Casus: ‘Ik kan niet mooi schrijven en ik ben ook nog onhandig.’ Een frequent voorkomend schrijfprobleem. Ned Tijdschr Kinderfysiother. 2010;22:48-55.
    • van Bommel-Rutgers I, Smits-Engelsman BCM. Is de SOSr een valide meetinstrument om motorische schrijfproblemen op te sporen? Stimulus. 2005;24(4):222-32.
    • van Dellen T, Kalverboer AF. Groninger Motoriek Observatielijst (GMO). 1990. In: De Nieuwe Buitenbeentjes onder redactie van A.F. Kalverboer. Rotterdam: Lemniscaat; 1996.
    • van der Schoot F, Bechger T. Balans van handschriftkwaliteit in het primair onderwijs. Uitkomsten van de peilingen in 1999. Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau (PPON) reeks nr. 22. 2003. Citogroep.
    • van Galen GP, Portier SJ, Smits-Engelsman BCM, Schomaker LRB. Neuromotor noise and poor handwriting in children. Acta Psychol. 1993;82:161-78.
    • van Galen GP. Handwriting: issues for a psychomotor theory. Hum Mov Sci. 1991;10:165-91.
    • van Hartingsveldt MJ, Cup EHC, Corstens-Mignot MAAMG. Korte Observatie Ergotherapie Kleuters, theorie, observatie en advies. Nijmegen: Ergoboek, Nijmegen; 2006.
    • van Hartingsveldt MJ, Cup EHC, Oostendorp RAB. Reliability and validity of the fine motor scale of the Peabody Developmental Motor Scales-2. Occup Ther Int. 2005;12(1):1-13.
    • van Ravensberg DD, Van Riet AM, Visser JJW, Berkel DM van. Kinderfysiotherapie in de eerste lijn: indicaties en behandeling. Amersfoort: Nederlands Paramedisch Instituut; 2004.
    • van Rossum JHA, Vermeer A. Supplement CBSK – Competentiebelevingsschaal voor kinderen – Motorische Competentie-Zelfbeoordeling. Lisse: Swets & Zeitlinger; 2000.
    • van Waelvelde H, De Mey B, Smits-Engelsman BCM. Handleiding SOS, Systematische opsporing van schrijfmotorische problemen. Versie november 2008. Publicatie Revalidatie wetenschappen en kinesitherapie; Gent: Belgium. Beschikbaar via http://www.revaki.ugent.be/files/research/SOS-handleiding.pdf
    • van Waelvelde H, Weerdt W de, Cock P de, Smits-Engelsman BMC. Aspects of the validity of the Movement Assessment Battery for Children. Hum Mov Sci. 2004;23:49-60.
    • van Waelvelde H, Peersman W, Lenoir M, Smits-Engelsman BCM. The reliability of the Movement Assessment Battery for Children for preschool children with mild to moderate motor impairment. Clin Rehabil. 2007;21(5):465-70.
    • Van Waelvelde H, Hellinckx T, Peersman W, Smits-Engelsman BC. SOS: a screening instrument to identify children with handwriting impairments, Phys Occup Ther Pediatr. 2012 Aug;32(3):306-19
    • Vanderheyden V. Vlaamse schrijfsnelheidstest: evaluatie van de schrijfsnelheid. 2003. België. (e-mail:[email protected]" ;; target="_blank">[email protected] )
    • Vercoulen JHMM, Alberts M, Bleijenberg G. De Checklist Individual Strength (CIS). Gedragstherapie. 1999;32:131-6.
    • Vinter A, Chartrel E. Effects of different types of learning on handwriting movements in young children. Learn Instr. 2010;20:476-86.
    • Vinter A, Chartrel E. Visual and proprioceptive recognition of cursive letters in young children. Acta Psychol. 2008;129:147-56.
    • Vlachos F, Bonoti F. Explaining age and sex differences in children`s handwriting: A neurobiological approach. Eur J Dev Psychol. 2006;3(2):113-23.
    • Vlachos F, Bonoti F. Handedness and Writing Performance. Percept Mot Skills. 2004;98:815-24.
    • Vles JSH, Kroes M, Feron FJM. Maastrichtse Motoriek Test. Leiden: Pits; 2004.
    • Volman MJM, Van Schendel BM, Jongmans MJ. Handwriting difficulties in primary school children: a search for underlying mechanisms. Am J Occup Ther. 2006;60(4):451-60.
    • Wann JP, Jones JG. Space-time invariance in handwriting: contrasts between primary school children displaying advanced or retarded handwriting acquisition. Hum Mov Sci. 1986;5:275-96.
    • Wann JP, Kardirkamanathan M. Variability in Childrens` Handwriting: Computer diagnosis of writing difficulties. In: The Development of Graphic Skills. Wann JP, Wing AM, Sovik N (Eds). London: Academic Press, 1991.
    • Wann JP. Trends in the refinement and optimization of fine-motor trajectories: Observations from an analysis of the handwriting of primary school children. J Mot Behav. 1987;19:13-37.
    • Weil MJ, Amundson SJ. Relationship between visuomotor and handwriting skills of children in kindergarten. Am J Occup Ther. 1994;48(11):982-8.
    • Weintraub N, Graham S. The contribution of gender, orthographic, finger function, and visual- motor processes to the prediction of handwriting status. Occup Ther J Res. 2000;20(2):121-40.
    • Weintraub N, Yinon M, Bar-Effrat Hirsch I, Parush S. Effectiveness of sensorimotor and task-oriented handwriting intervention in elementary school-aged students with handwriting difficulties. OTJR. 2009;29:125-34.
    • Williams J, Zolten AJ, Rickert VI, Spence GT, Ashcraft EW. Use of nonverbal tests to screen for writing dysfluency in school-age children. Percept Mot Skills. 1993;76(3):803-9.
    • Wilson BN, Crawford SG, Green D, Roberts G, Aylott A, Kaplan BJ. Psychometric Properties of the Revised Developmental Coordination Disorder Questionnaire. Phys Occup Ther Pediatr. 2009;29(2):182-202.
    • Wilson BN, Kaplan BJ, Crawford S, Campbell A, Dewey D. Reliability and validity of a parent questionnaire on childhood motor skills. Am J Occup Ther. 2000;54:484-93.
    • Wilson BN, Kaplan BJ, Crawford SG, Roberts G. Developmental Coordination Disorder Questionnaire 2007. http://www.dcdq.ca.
    • Windsor M-M. Clinical Interpretation of ‘Grip Form and Grafomotor Control in Preschool Children’. Am J Occup Ther. 2000;54(1):18-9.
    • World Health Organization. International Classification of Functioning, Disability and Health for Children and Youth (ICF-CY). Geneva, Switzerland, 2007. Beschikbaar via http://www.rivm.nl/who-fic/icf-cy.htm.
    • Ziviani J, Wallen M. The Development of Graphomotor Skills. In: Handfunction in the Child: Foundation for remediation. Henderson A, Pehoski C, editors. St. Louis, Missouri: Mosby Elsevier; 2006.
    • Ziviani J. Qualitative changes in dynamic tripod grip between seven and 14 years of age. Dev Med Child Neur. 1983;25(6):778-82.
    • Ziviani J. Use of modern cursive handwriting and handwriting speed for children ages 7 to 14 years. Percept Mot Skills. 1996;82(1):282.
    • Zwicker J, Hadwin A. Cognitive versus multisensory approaches to handwriting intervention: a randomized controlled trial. OTJR. 2009;29:40-8.
Hoofdstuk 1 en 2

Ontwikkeling

Hoofdstuk 3 en 4
Hoofdstuk 5