Noot 34 Evaluation Tool of Children’s Handwriting (ETCH)

Noot 34 De ECTH heeft 2 versies: de ETCH-Manuscript (blokschrift, geschikt voor grade 1-2 (groep 3-4) en de ETCH-Cursive (vergelijkbaar met het Nederlandse verbonden schrift). De ETCH-M (Amundson, 1995) bestaat uit verschillende functionele schrijftaken (alfabet, cijfers, ‘dichtbij’ schrijven, vanaf bord, dictee, opstel), die individueel binnen een klassensituatie worden uitgevoerd. De ECTH-M heeft een test-hertestbetrouwbaarheid voor de totale score van 0,63-0,71 voor kinderen uit groep 3-4, voor de afzonderlijke taken varieerde deze van 0,20 (overschrijftaak dichtbij) tot 0,76 (alfabettaak; Diekema et al., 1998). De ETCH-C is een van de meetinstrumenten die niet alleen de algemene leesbaarheid van het handschrift, maar ook de leesbaarheidscomponenten (lettervorming, woordspatie, afwijking van de kantlijn en schrijfregel) meet. Daarnaast wordt ook gekeken naar schrijftempo en biomechanische aspecten, zoals hantering van het potlood, potlooddruk, schrijfbeweging en het in de hand manipuleren. Omdat deze test verschillende schrijftaken in de klassensituatie meet, zou hij bruikbaar zijn; de test is echter nog niet aangepast aan de methodiek van het Nederlandse schrijfonderwijs en de lettercombinaties die in de Nederlandse taal voorkomen; ook zijn er geen Nederlandse normen beschikbaar. 
De tests die het meest zijn onderzocht op hun methodologische eigenschappen zijn de Test of Legible Handwriting (TOLH) en de Beknopte beoordelingsmethode voor kinderhandschriften (BHK; Rosenblum et al., 2003b; Feder & Majnemer, 2003).

Noot 35 Evaluation Tool of Children’s Handwriting (TOLH)

Noot 35 De TOLH evalueert de leesbaarheid van een serie (1-5) spontaan geschreven teksten van een kind (liefst op verschillende tijden en met verschillende opdrachten, zoals opstel, dagboek, brief). De TOLH is goed te gebruiken als screeningsinstrument en beoordeelt globaal de leesbaarheid. Deze test wordt echter niet meer uitgegeven. In Amerika wordt hij nog gebruikt binnen de schoolomgeving (Feder & Majnemer, 2003). De TOLH is geschikt voor kinderen van 7 tot/met 17 jaar en genormeerd voor Amerikaanse kinderen (n = 1723). De interne consistentie 0,86 en de interbetrouwbaarheidscoëfficient is 0,95. De test-hertestbetrouwbaarheid varieert van 0,80-0,90 (Feder & Majnemer, 2003). Ook deze test is niet genormeerd voor de Nederlandse situatie.

Noot 36 Beknopte beoordelingsmethode voor kinderhandschriften (BHK)

Noot 36 De BHK (Hamstra-Bletz et al., 1987) is een in Nederland ontwikkelde en voor Nederlandse kinderen genormeerde test die zowel de leesbaarheid als de schrijfsnelheid van het handschrift beoordeelt. De kwaliteitsnormen van de BHK zijn beschikbaar voor kinderen uit groep 4 en 5. De test is tevens vertaald in het Frans en Italiaans. Het is een valide en betrouwbaar instrument dat in Nederland ook wordt gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek. De test bestaat echter alleen in de oorspronkelijke experimentele versie van 1987. De test-hertestbetrouwbaarheid is laag en loopt van 0,51-0,55 (p 0,01; Hamstra-Bletz et al., 1993b). Een van de redenen is dat de handschriftkwaliteit van kinderen matig-stabiel is. De schrijfsnelheid blijkt stabieler te scoren met een test-hertestbetrouwbaarheid van 0,78 (p 0,01; Hamstra-Bletz, 1993b). De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid varieert van 0,71-0,89 en de intrabeoordelaarsbetrouwbaarheid van 0,79-0,94. Longitudinaal onderzoek bij 121 kinderen laat zien dat er vanaf groep 4 kwaliteitsveranderingen optreden die verschillen per gescoord item en zowel negatief als positief kunnen zijn (Hamstra-Bletz, 1993a). Uit het proefschrift van Hamstra-Bletz (1993b) blijkt dat de correlatie tussen de BHK en beoordeling van de leerkracht hoog is (r = 0,78). Simons & Defourny (2005) vonden een veel lagere correlatie bij 53 kinderen uit groep 6 van de reguliere basisschool en een verschil in correlatie tussen jongens en meisjes. De test is niet meer verkrijgbaar bij de uitgever, maar er wordt gewerkt aan een revisie en een nieuwe normering.

Noot 37 Systematische Opsporing Schrijfproblemen (SOS)

Noot 37 In Nederland is vanaf 1999 de experimentele versie van de SOS in gebruik. Deze is gereviseerd in 2005 (Smits-Engelsman et al., 2005). Via internet is de Vlaamse versie van de SOS te vinden met de voorlopige Vlaamse normen (Van Waelvelde et al., 2008). De SOS is oorspronkelijk ontwikkeld als screeningsinstrument voor leerkrachten met als doel op eenvoudige wijze schrijfproblemen te signaleren bij kinderen van 7-12 jaar. De SOS bestaat uit de 6 geherdefinieerde items van de BHK, aangevuld met 2 open vragen over lettervormen. Deze test is onderzocht op criteriumvaliditeit met de BHK en blijkt voldoende hoog te zijn (r = 0,80-0,88; p = 0,01; Smits-Engelsman et al., 2005, Van Bommel-Rutgers & Smits-Engelsman, 2005). De correlatie tussen de SOS en het oordeel van de leerkracht (cijfer) is laag 0,31 (p = 0,001; Van Bommel-Rutgers & Smits-Engelsman, 2005), wel is deze hoger als er sprake is van slecht schrijven. Recent onderzochten van Van Waelvelde et al. (2012) de betrouwbaarheid van de SOS bij kinderen met leerstoornissen, zoals dyslexie en dyscalculie, uit het speciaal basisonderwijs in België. Zij vonden een test-hertestbetrouwbaarheid (n = 199) van 0,69, een intrabeoordelaarsbetrouwbaarheid van 0,88 (ICC) en een interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van 0,77 (ICC). Daarnaast moet worden opgemerkt dat de SOS is genormeerd voor leeftijden en de BHK voor leerjaren.

Noot 38 Standaard Observatie Ergotherapie Schrijven en Sensomotorische Schrijfvoorwaarden (SOESSS)

Noot 38 De SOESSS is ontwikkeld voor ergotherapeutische diagnostiek bij kinderen van 6-12 jaar met schrijfproblemen. De observatie heeft als doel zowel de schrijfvaardigheid als de sensorische componenten die aan de schrijfproblemen ten grondslag liggen te evalueren. Binnen de zoekstrategie is geen literatuur gevonden over de SOESSS, daarom wordt dit instrument niet verder besproken.

Noot 39 Alfabettaak

Noot 39 De alfabettaak is ontwikkeld door Berninger et al. (1991). Kinderen moeten binnen 15 seconden zoveel mogelijk goed gevormde letters van het alfabet schrijven, in correcte volgorde. De mate van automatisme waarmee letters en woorden worden geproduceerd, heeft een matige tot sterke relatie met het stellen en spellen (hoofdstuk 2). Binnen de alfabettaak schrijven kinderen uit het hoofd met een potlood zo snel en foutloos mogelijk het alfabet in kleine blokletters. Per goed geschreven letter wordt een punt gegeven. Alleen het aantal goed gevormde blokletters die binnen de eerste 15 seconden worden geschreven tellen, omdat deze combinatie (nauwkeurigheid en snelheid) de beste validiteit heeft voor alle 3 de schrijfcomponenten (schrijven, spellen en compositie). De alfabettaak is een subonderdeel van de Proces Assessment of the Learner test Battery for reading and writing (PAL-W; Berninger et al., 2001) en wordt in verschillende studies gebruikt (soms in een aangepaste vorm). In veel studies blijkt deze test betrouwbaar te zijn. Dit is de enige taak die recht doet aan de koppeling tussen klank, teken en schrijven. Deze taak is niet genormeerd en bedoeld om voor- en nametingen met elkaar te vergelijken.

Noot 40 Computermeetinstrumenten

Noot 40 Computermeetinstrumenten worden regelmatig gebruikt in wetenschappelijk onderzoek. Een bruikbaar meetinstrument met de daarbij behorende software is nog niet voorhanden voor de dagelijkse praktijk. De verwachting is dat toepassingen voor de praktijk in de nabije toekomst beschikbaar zullen zijn.

Noot 41 Schrijftaak in de Beknopte beoordelingsmethode voor kinderhandschriften (BHK)

Noot 41 De schrijftaak in de BHK duurt 5 minuten, waarna kwaliteit en snelheid worden gescoord. De snelheidnormen van de BHK dateren uit 1987. Deze test meet de schrijfsnelheid door het aantal geschreven letters en tekens te tellen na 5 minuten. De opdracht is Schrijf zoals je altijd schrijft. Deze test is genormeerd bij 899 Nederlandse kinderen uit groep 3 tot en met 8 (Hamstra-Bletz et al., 1987). De score wordt omgezet in een decielscore, ingedeeld per groep.

Noot 42 Systematische Opsporing van Schrijfproblemen (SOS)

Noot 42 De SOS bestaat uit een overschrijftaak van 5 minuten. Kinderen ontvangen dezelfde instructie als bij de BHK. De tekst van de SOS is vergelijkbaar met de BHK tekst. De snelheidsnormen van de BHK en de SOS verschillen, met dien verstande dat in de Vlaamse SOS wordt gekeken per leeftijdsjaar en niet per leerjaar. Er worden gemiddelden en standaarddeviaties vermeld per leeftijd, en afkapwaarden voor het 5e en 15e precentiel (Van Waelvelde et al., 2008). De correlatie tussen de SOS- en de BHK-scores is hoog (Van Bommel-Rutgers & Smits-Engelsman, 2005).

Noot 43 Vlaamse snelheidstest

Noot 43 De Vlaamse snelheidstest is genormeerd voor Vlaamse kinderen van 7 tot/met 12 jaar (n = 2648). De test is bovendien genormeerd voor het speciaal onderwijs en voor kinderen met een lichte mentale handicap. De test laat de kinderen 4 minuten een tekst overschrijven op ongelinieerd papier, waarna de kinderen wordt gevraagd Schrijf zo mooi mogelijk en zo snel mogelijk. Het aantal letters wordt omgezet in een percentielscore per leerjaar. De normen verschillen ten opzichte van de SOS en de BHK (vergelijkbare percentielscore bij minder geproduceerde letters).

Noot 44 Snelheidsnormen van Van Engen

Noot 44 In het basisonderwijs worden vaak de snelheidsnormen van Van Engen gebruikt. Deze normen zijn gebaseerd op het gemiddelde aantal letters dat per minuut wordt geschreven en zijn afhankelijk van de groep waarin het kind zit. De taak die moet worden uitgevoerd (overschrijven, dictee, opstel) is niet omschreven en er is geen sprake van een gestandaardiseerde test. Betrouwbaarheid en validiteit zijn niet onderzocht en er zijn geen literatuurverwijzingen, dus de Snelheidsnormen van Van Engen zijn niet bruikbaar.

Noot 45 Detailed Assessment of Speed of Handwriting (DASH)

Noot 45 De DASH (Barnett et al., 2009) is geschikt voor kinderen van 9 tot 17 jaar (n = 546); normen voor studenten van 17-25 jaar worden binnenkort verwacht. De test bestaat uit 5 taken die elk een ander aspect van het schrijven testen. Deze 5 taken zijn vastgesteld op basis van een logische analyse van het handschrift, klinische ervaring van de auteurs en de adviezen van ervaren leerkrachten. De interne consistentie is 0,83-0,89 (Cronbach’s alpha). De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid (ICC) is op 4 onderdelen hoger dan 0,99, behalve bij de Grafische taak (ICC = 0,85). De test-hertestbetrouwbaarheid varieert van 0,50-0,92. De laagste betrouwbaarheidsscore betrof de overschrijftaken bij de jongste kinderen (9-10 jaar).

Noot 46 Sensitiviteit van de Beknopte beoordelingsmethode voor kinderhandschriften (BHK)

Noot 46 In het onderzoek van Hamstra-Bletz & Blöte (1990; 1993a) worden 121 Nederlandse kinderen gevolgd gedurende 5 jaar vanaf groep 4. De BHK blijkt in deze onderzoeksgroep veranderingen in de tijd te kunnen meten. In het onderzoek van Hartman (2007) wordt de BHK gebruikt om veranderingen in het schrijven te meten na het ondergaan van chemotherapie. Ook in het promotieonderzoek van Niemeijer (2007) wordt de BHK gebruikt om het effect van Neuromotor Task Training (NTT) bij kinderen met fijne motoriek en DCD op de schrijfuitkomsten te meten en ook Smits-Engelsman et al., (1996) en Jongmans et al. (2003) konden met de BHK het effect van een schrijfinterventie meten (hoofdstuk 4). Uit deze onderzoeken blijkt dat de BHK sensitief genoeg is om veranderingen in de tijd te meten.